ΑΓΝΩΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΛΟΡΔΟ ΓΚΙΛΦΟΡΝΤ

ΑΓΝΩΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΛΟΡΔΟ ΓΚΙΛΦΟΡΝΤ

Ο Ανδρέας Κάλβος, αυτός ο λίγο γνωστός, ο ολιγογράφος, ο ιδιότυπος ποιητής, για τον οποίο η τύχη μάς στερεί ακόμα κι από ένα σκίτσο της μορφής του, από ένα σχέδιο της φυσιογνωμίας του, μάς γίνεται σήμερα πιο γνωστός και πιο οικείος, χάρη στα τέσσερα αυτόγραφα γράμματά του που έρχονται στη δημοσιότητα.1 Μας είναι έτσι δυνατό να πλησιάσουμε πιο πολύ τον ποιητή και το έργο του, να μάθουμε περισσότερα για τη ζωή του, να διαβάσουμε τις σκέψεις του, να χαρούμε την καλλιγραφική γραφή του και να απολαύσουμε, τέλος πάντων, κείμενα από το ίδιο το χέρι που έγραψε τις μεγαλειώδεις ωδές.

Λιγοστά, αλλά θαυμαστά, τα ποιήματα που έγραψε ο Κάλβος. Όλο κι όλο το ποιητικό του έργο αποτελείται από είκοσι ωδές, που τύπωσε ανά δέκα το 1824 και το 1826 στη Γενεύη και στο Παρίσι, αντίστοιχα. Λιγοστό επίσης και το πεζογραφικό του έργο, κυρίως μεταφράσεις από τα Αγγλικά, που τις έκανε για βιοπορισμό, και πιο λιγοστά ακόμα τα σωζόμενα γράμματά του. Γι’ αυτό οποιοδήποτε στοιχείο σχετικό με τον μεγάλο υμνωδό της Αρετής και της Ελευθερίας φέρει στο φως η έρευνα, όποια πληροφορία προστεθεί στην εκτενή ήδη βιβλιογραφία του, αποτελεί συνεισφορά πολύτιμη, όχι μόνο για τους Καλβιστές, αλλά και για όσους αγαπούν και ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνία μας. Όπως για τον Σολωμό, έτσι και για τον Κάλβο, κανείς σχεδόν δεν πίστευε, ύστερα από τον βομβαρδισμό της Ιόνιας Ακαδημίας στην Κέρκυρα το 1943 και ύστερα από τους σεισμούς στη Ζάκυνθο το 1953, ότι ήταν δυνατό να ανακαλυφθούν άγνωστα κείμενα των δύο δοξασμένων ποιητών μας. Η έρευνα όμως, που δεν πρέπει να παύει ποτέ, μάς χάρισε πρόσφατα αυτόγραφα γράμματα τόσο του Σολωμού2 όσο, τώρα, και του Κάλβου. Αλλά το αποτέλεσμα δεν θα ήταν θετικό, αν η αναζήτηση δεν ήταν επίμονη και συστηματική, αν δεν γινόταν συλλογή, διασταύρωση των πληροφοριών και, πάνω απ’ όλα, αν δεν υπήρχε το πάθος γι’ αυτή. Τα γράμματα του Κάλβου προς τον Γκίλφορντ βρέθηκαν στο τμήμα του Αρχείου Γκίλφορντ που αποκτήθηκε πρόσφατα και στεγάζεται στην Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας, της οποίας, ας σημειωθεί ότι ο Κάλβος ήταν μέλος από το 1848.

Τα τρία πρώτα γράμματα, που χρονολογούνται από τις 16 Αυγούστου, τις 21 και τις 30 Νοεμβρίου του 1819, αντίστοιχα, είναι γραμμένα στα Ελληνικά και στάλθηκαν από το Λονδίνο, όπου ζούσε τότε ο Κάλβος, προς τον Γκίλφορντ, ο οποίος κατά τη χρονική εκείνη περίοδο ζούσε επίσης στην ίδια πόλη. Έτσι, το φως που ρίχνει ο ίδιος ο ποιητής στη ζωή του και στο έργο του είναι λιγότερο αμυδρό και πλέον δεν «ψηλαφούμε στα σκοτάδια», όπως διαπίστωνε παλαιότερα ο Γιώργος Σεφέρης.3 Το τέταρτο γράμμα, στα Ιταλικά γραμμένο, στάλθηκε από την Κέρκυρα στις 6 Αυγούστου 1827 προς τον Γκίλφορντ, ο οποίος βρισκόταν τότε στη λουτρόπολη Σπα του Βελγίου για θεραπεία. Σημειώνεται ότι οι απαντήσεις του Γκίλφορντ στα δύο πρώτα γράμματα του Κάλβου δημοσιεύθηκαν το 1963 από τον καθηγητή Mario Vitti.4 Αναδημοσιεύονται εδώ στην οικεία θέση, επειδή αποτελούν φυσικό συμπλήρωμα στα γράμματα του Κάλβου.

Όσο για την έκδοση του κειμένου των τριών στα Ελληνικά γραμμάτων, εκτός της μεταγραφής, που συνηθίζεται, προτίμησα να  παρουσιάσω ένα και πανομοιότυπα. Έτσι τα κείμενα έχουν μια συγκινητική αμεσότητα που πολύ πλησιάζει στο πρωτότυπο, δηλαδή, έχουμε έναν Κάλβο «ατόφιο», με την επιμελημένη γραφή του, που επάξια την επαινούσε ο συμπατριώτης του Ούγκο Φόσκολο, ο ποιητής των «Χαρίτων», όταν δήλωνε ότι ο Ανδρέας έγραφε καλλιγραφικότατα.

Το μεταγενέστερο, στα Ιταλικά γραμμένο γράμμα, το παραθέτω στο πρωτότυπο, «με ελληνική μετάφραση όσο γίνεται πιο πιστή, και κυρίως όχι ποιητική», ακολουθώντας παλαιότερη υπόδειξη του Σεφέρη.5 Μετά από κάθε γράμμα ακολουθούν τα κατατοπιστικά σχόλια. Το πρώτο γράμμα:

 

 

1.

Ευγενέστατε Κύριε

‘Ο Κύριος Βλάκ βιβλιοπώλης κ΄ οι συντρόφοι του με επεισαν ’να  γράψω προς την ευγενείαν σου την παρουσαν, κ΄ αναπληρώνω την επιθυμίαν αυτών μετά πολλής χαρας διότι μοί δίδει την ευκαιρίαν ’να χαιρετήσω τον ευεργέτην της πατρίδος μου.

Ζητω λοιπόν την αδειαν ’να παραστήσω προς την ευγενείαν σου την χρείαν του βιβλιοπώλου. Ειδεν αυτός τους συμπολίτας του συγκοινούντας τοις Γραικοις, χάριν Αρχαιολογίας, κ΄ δια τον προς το γένος έρωτα, μάλιστα δε δια την πολιτικήν κατάστασιν των επτά νησων, κ΄   κρίνει ευλογον ’να τυπώση ενα λεξικον Γραικοαγγλικόν εγώ δε επιχειρω τον πόνον, πρωτον μεν δια ’να ωφελήσω την πατρίδα ανοίγων δι’ αυτήν τους θησαυρούς των συγγραμμάτων της Αγγλίας κ΄ δεύτερον δια ’να ευκολύνω τον δρόμον των εις την Ελλάδα ταξιδευόντων Αγγλων, ετι δε κ΄ δι’ άλλας αιτίας των οποίων η συγκαταρίθμησις δεν αρμόζει με την βραχύτητα της επιστολής. Το δε λεξικόν θέλει περιέχειν όχι μόνον πολλάς χιλιάδας λέξεων κ΄   φράσεων της κοινης χρήσεως, αι οποιαι δεν ευρίσκονται εις τα εως τώρα τυπωμένα, αλλά κ΄ αι λέξεις εις την Βοτανικην κ΄ Φυσικην Ιστορίαν ανήκουσαι, || δεν θέλουσι παραλειφθην. Ο βιβλιοπώλης όμως επιθυμεί ’να στολίση το πόνημα εν τη επιγραφικη σελίδι του βιβλίου το όνομα τυπώνων της ευγενείας σου. Τούτου σου παρακαλεί την επίτρεψιν. Εγώ δε μερικως προσφέροντάς σου το έργον μου πασχίζω ’να αφίσω μνημόσυνον ότι δικαίως μεν σε σέβονται οι Γραικοί ευεργέτην, συ δε ότι ουκ αλόγως ούτε αχάριστον ευεργετεις λαόν.

Της Ευγενείας σου

Ταπεινός Δουλος

Τη ις΄Αυγούστου                                                       Ανδρέας Κάλβος Ιωαννίδης

5, Brook Green Terrace                                                           Ζακύνθιος

Hammersmith.

 

 

Σχόλια:

Το πρώτο γράμμα, που είναι και το συντομότερο, φέρει την ένδειξη: ις΄ Αυγούστου. Τόσο όμως από την απάντηση του Γκίλφορντ, που είναι χρονολογημένη 4 μέρες αργότερα, δηλαδή, η΄-κ΄ Αυγούστου 1819, όσο και από την πρώτη αράδα στο δεύτερο γράμμα, είναι φανερό ότι το πρώτο γράμμα γράφτηκε στις 16 Αυγούστου 1819, ενώ ο Κάλβος σε έναν μήνα θα συμπλήρωνε 3 χρόνια διαμονής στο Λονδίνο, όπου είχε φτάσει στις 11 Σεπτεμβρίου 1816,6 συνοδεύοντας τον εξόριστο Ιταλοέλληνα ποιητή Ugo Foscolo.7 Στο χρονικό αυτό διάστημα ο Κάλβος εξοικονομούσε τα προς το ζην παραδίδοντας ιδιαίτερα μαθήματα ιταλικής και ελληνικής γλώσσας, ετοίμαζε το ελληνο-αγγλικό λεξικό του, μετέφραζε από τα Αγγλικά, δημοσιογραφούσε και έδινε διαλέξεις στο αγγλικό κοινό για την ελληνική γλώσσα. Η απάντηση του Γκίλφορντ στο γράμμα αυτό ήταν η εξής:

 

η΄-κ΄ Αυγούστου 1819

Κύριε

Ευρίσκω το επιχείρημα ωφέλιμον και φιλοπάτριδος άξιον, και ελπίζω εις την έκβασιν, πεποιθώς εις την περί το έργον δεξιότητα του Πονούντος, όθεν και άσμενος υπογράφομαι εις τον έρανον δια δύο Σώματα του Γραικοαγγλικού Λεξικού, και ευχαριστών δια την προς με φιλοφροσύνην, μένω της Λογιότητός σου

Ταπεινός δούλος

Κόμης Γκιλφόρδ

Andrew Calvo Esqr   No 5, Brook Green Terrace  Hammersmith.8

Ο «Κύριος Βλακ» είναι, αναμφίβολα, ο Alexander Black, ο ίδιος βιβλιοπώλης – εκδότης του Λονδίνου, που τον επόμενο χρόνο εξέδωσε τα Ιταλικά Μαθήματα,9 μέθοδο εκμάθησης της ιταλικής γλώσσας που είχε συγγράψει ο Κάλβος και την οποία χρησιμοποιούσε όταν δίδασκε τα ιδιαίτερα μαθήματά του. Το βιβλίο αυτό απαρτίζεται από 4 μέρη: το πρώτο περιλαμβάνει

περίληψη της ιταλικής γραμματικής, το δεύτερο περιέχει μετάφραση από τα Αγγλικά στα Ιταλικά ενός τμήματος της Ιστορίας του Robertson για τη βασιλεία του Καρόλου Ε΄, το τρίτο περιέχει δύο τραγωδίες, τον Σαούλ του Αλφιέρι και τις Δαναΐδες του ίδιου του Κάλβου, ενώ το τέταρτο μέρος περιέχει αποσπάσματα από τους περίφημους Ιταλούς ποιητές  Τάσσο,  Αριόστο, Πετράρχη και Δάντη. «ευεργέτην της πατρίδος μου». Ο λόρδος Γκίλφορντ υπήρξε θερμός φιλέλληνας. Σε ηλικία 25 ετών βαφτίστηκε Ορθόδοξος, αργότερα οργάνωσε την Εκπαίδευση στα Επτάνησα, ίδρυσε την Ιόνιο Ακαδημία, και, από το 1819 μέχρι τον θάνατό του το 1827, ήταν «Άρχων της Παιδείας».10 «λεξικόν Γραικοαγγλικόν». Πρόκειται για το ελληνο-αγγλικό λεξικό που είχε συντάξει ο Κάλβος και του οποίου την έκδοση ανάγγειλε τον επόμενο χρόνο στο εξώφυλλο του βιβλίου του Ιταλικά Μαθήματα, ως εξής, σε μετάφραση από τα Αγγλικά: «Τα ακόλουθα έργα βρίσκονται στο τυπογραφείο και θα δημοσιευθούν σύντομα από τον Alexander Black, Pall Mall, 27: Το Νεοελληνικό Λεξικό του Κάλβου. Ένα Νεοελληνικό και Αγγλικό Λεξικό, στο οποίο θα περιληφθούν πολλά ονόματα ουσιαστικά και λέξεις, που ιδιαίτερα σχετίζονται με τις Επιστήμες, και που δεν βρίσκονται σε κανένα άλλο λεξικό. Από τον Ανδρέα Κάλβο, γεννημένο στην Ελλάδα».11

Για το λεξικό αυτό όλοι οι μελετητές του Κάλβου συμφωνούν ότι δεν εκδόθηκε ποτέ. Αλλά, αν ματαιώθηκε η έκδοσή του την τελευταία στιγμή, τί να απέγινε, άραγε, το χειρόγραφο; Ένα παρόμοιο λεξικό,12 που εξέδωσε το 1837 στην Κέρκυρα, ενώ ο Κάλβος ζούσε στην  ίδια πόλη, ο Άγγλος ιερέας Ι. Lowndes, γενικός επιθεωρητής των σχολείων στα Επτάνησα, στον πρόλογό του δεν αναφέρει τίποτε για το λεξικό του Κάλβου. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει βέβαια το τρίγλωσσο λεξικό του Βεντότη (Βιέννη, 1790) και τα λεξικά του Weigel και του Somavera. Ενάμιση μήνα μετά την άφιξή του στην αγγλική πρωτεύουσα, ο Κάλβος ζήτησε από βιβλιοπωλείο του Λονδίνου μερικά, εκκλησιαστικά κυρίως, βιβλία.13 Στον κατάλογο που του έστειλαν υπήρχε και το λεξικό του Ανθίμου Γαζή (Βενετία, 1809-1816). Φαίνεται ότι αυτό το λεξικό είχε ως βοήθημά του Κάλβος, τόσο για τις μελέτες του όσο και για τη σύνταξη του δικού του λεξικού.

«πρώτον μεν δια να ωφελήσω την πατρίδα». Η φιλοπατρία του Κάλβου, διάχυτη στις ωδές του που θα εκδοθούν αργότερα, είναι φανερή τόσο στο γράμμα αυτό όσο και στα επόμενα. Στον νου του κυριαρχεί η ιδέα της πατρίδας, αν και, όπως θα ιδούμε στο τρίτο γράμμα του, το παράπονό του ξεσπά για την αδιαφορία που του είχε δείξει η ιδιαίτερη πατρίδα, όταν με αίτησή του νωρίτερα ζητούσε από τον Δήμο Ζακυνθίων να του χορηγήσει κάποιο οικονομικό βοήθημα, μια υποτροφία, για να μπορέσει να συνεχίσει τις σπουδές του. Οι άρχοντες όμως είχαν κωφεύσει. «των εις την Ελλάδα ταξιδευόντων Άγγλων». Η επιθυμία των Βρετανών περιηγητών να επισκεφθούν την Ελλάδα χρονολογείται από παλαιά, σχεδόν αμέσως μετά την πτώση της Πόλης.14 Κατά τη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα οι περιηγητικές εκδόσεις ολοένα και αυξάνονταν. Από 200 περίπου τίτλους περιηγητικών βιβλίων που εκδόθηκαν ολόκληρο τον 18ο αιώνα, οι τίτλοι φτάνουν στους 450 μόνο κατά το πρώτο ήμισυ του 19ο αιώνα (1804-1853).15 Ανάμεσα στους γνωστούς Άγγλους περιηγητές της εποχής που είχαν επισκεφθεί και είχαν γράψει βιβλία για την Ελλάδα πρώτος και καλύτερος ο λόρδος Μπάιρον με τον φίλο του Χόμπχαουζ (1809), ο γιατρός Χόλλαντ (1812-13) και, λίγο νωρίτερα, ο συνταγματάρχης – τοπογράφος William Martin Leake. Τα έργα τους με τις εντυπώσεις τους από την Ελλάδα διαβάζονταν πολύ τότε στη Βρετανία και ασφαλώς τα είχε υπόψη του ο Κάλβος. Τα έργα του Μπάιρον, μάλιστα, έχουμε γραπτή μαρτυρία ότι τα είχε δανεισθεί ο Κάλβος και είχε αργήσει να τα επιστρέψει.16 Όσο για το έργο του Leake, Έρευνες στην Ελλάδα (1814), υπάρχει στον κατάλογο των βιβλίων που το βιβλιοπωλείο είχε στείλει στον Κάλβο. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το ίδιο βιβλίο ζήτησε και ο Σολωμός από τον Γκίλφορντ με γράμμα του από τη Ζάκυνθο στις 22 Μαρτίου 1827.17

«στο όνομα τυπώνων της ευγενείας σου». Υπήρχε συνήθεια, περισσότερο την εποχή εκείνη απο τη σημερινή, οι συγγραφείς να αφιερώνουν τα έργα τους σε σημαντικά δημόσια πρόσωπα. Έργα αφιερωμένα τιμητικά στον Γκίλφορντ υπάρχουν και άλλα: η Harmonic Grammar (Λονδίνο, 1826), γραμμένη από τον ιερωμένο και φιλόλογο Fr. Nolan, μια λίγο γνωστή συλλογή ελληνικών δημοτικών τραγουδιών από τον Leopold Joss (Λονδίνο, 1826), το αγγλοελληνικό λεξικό του ιερέα I. Lowndes (Κέρκυρα, 1827) κ. ά.

«5, Brook Green Terrace, Hammersmith». Στις αρχές της παραμονής του στην αγγλική πρωτεύουσα ο Κάλβος έμενε μαζί με τον Φόσκολο στη συνοικία Soho. Φαίνεται ότι μετά την ρήξη των φιλικών σχέσεών του με τον συμπατριώτη του, ο Κάλβος μετακόμισε στην παραπάνω διεύθυνση.

«Ιωαννίδης». Και στα τρία γράμματά του ο Κάλβος δεν παρέλειπε το πατρωνυμικό του: Ιωαννίδης, δηλαδή, γιος του Ιωάννη.

 

2.

Ευγενέστατε Κύριε

Κατά τον Αυγουστον μηνα σου εγραψα Ε. Κ. περι του εις την Διάλεκτόν μου κ΄ εις την Αγγλικήν γλώσσαν λεξικού· με ετίμησας αποκρίσεως τότε, δέξας το εις την Ευγενείαν σου μέλλον ’να προσφωνηθη βιβλίον. Κ΄ δια τούτο επλησίασον συχνάκις την θύραν σου, επιθυμών ’να σε ευχαριστήσω, κ΄ ’να προσφέρω τας προς την Ε. σου, κ΄ προς την πατρίδα υπηρεσίας μου· ατύχησα όμως· ύστερον δε διάφορα κ΄ θλιβερά συμβάντα με απεμάκρυναν  από το χρέος μου, όθεν παρακαλώ ας μή κριθώ ως αμελής. Οι φίλοι μου κ΄ αι εφημερίδαι μοι έδωσαν έπειτα την χαράν της ειδήσεως ότι εκλήθης Αρχιεπιστάτης του εν Κερκύρα Ελληνικού Παμμουσίου, κ΄ εύχομαι ’να έγινε τούτο εις τιμήν του ονόματός σου, κ΄ δια το καλόν των συμπατριώτων μου. Ως τόσον μελετών ’να γράψω τι ποίημα την καλλιέργειαν της γλώσσης κ΄ την υψηλοφροσύνην του έθνους διατεινόμενος, έδωξέ μοι εύλογον ’να δοκιμάσω πρώτον δια ολίγων στίχων τον νουν του λαού μου. Αυτούς τους τυπώνω μετά όχι μακράς τινός προς σε επιστολής μου σπουδάζων επί τούτοις ’να μη σε αφήσω εν τη ευτυχεί ταύτη περιστάσει αχαιρέτιστον. Μή απορρίψης λοιπόν την φυλλάδα, κ΄  νόμισον αυτήν, όχι ως δώρον, επειδή ούτε εγώ δύναμαι ’να δώσω, ούτε συ χρείαν έχεις να λάβης απ’ εμού δώρον, αλλ’ ως ειλικρινές κ΄ χρεωστούμενον σημείον ότι σέβομαι τας προς την ωφέλειαν της Ελλάδος ενεργούσας αρετάς σου.

Μένω

Της Ευγενείας σου

Νοεμβρίου κα΄. αωιθ΄                                              Ταπεινός Δούλος

16, Peter’s Hill                                                        Α. Κάλβος Ιωννίδης

Doctor’s Commons

St Paul’s Church Yard

 

Σχόλια

«Κατά τον Αύγουστον μήνα σου έγραψα». Αναφέρεται, ασφαλώς, ο Κάλβος στο προηγούμενο γράμμα του. Ο Γκίλφορντ και πάλι δεν άργησε να απαντήσει, αποκαλώντας μάλιστα, αυτή τη φορά τον Κάλβο «λογιώτατο», δείγμα της εκτίμησής του για τον νεαρό Έλληνα διανοούμενο. Η απάντηση του Γκίλφορντ:

Εν Λονδίνω Νοεμβρ. 26, 1819

Λογιώτατε Κύριε

Ατυχίαν μου νομίζω, ότι περιστάσεις μ’ ηστέρησαν ομιλίαν προσωπικήν με την Λογιότητά σου. Μανθάνω με χαράν, ότι εγκύπτεις εις έργα, αποβλέποντα εις την Πατρίδα· αυτη, όταν ο καιρός έλθη, και αισθανθή την ωφέλειαν, δεν θέλει λείψει να δαψιλεύση τας αμοιβάς της και εις σε, και εις τους άλλους γνησίους υιούς της. Σε ευχαριστώ δια τα προς το επάγγελμά μου συγχαριστήριά σου, και καυχώμαι να λέγω, ότι καμμία της ζωής μου εποχή δεν εστάθη τόσον γλυκεία όσον η επικειμένη. Επειδή η Λογιότης σου με θέλει άξιον αφιερώσεων, δεν ειμπορώ να αρνηθώ το ζήτημά σου, δέχομαι όμως την προσφοράν, όχι διότι άξιος, αλλά δια να δώσω εχέγγυον να ήθελα φθάσει, ή τουλάχιστον πλησιάσει ποτέ με την προς τα Ιόνια προθυμίαν μου, εις τον βαθμόν, όπου μ’ έταξες. Ειμί

της Λογιότητός σου

Ταπεινός και πιστός δούλος

Κόμης Γκίλφορδ

A. Calvo Esqr Mol St Peter’s Hill Doctors Common.18

 

«Ε. Κ.». Η συντομογραφία αυτή σημαίνει Ε(υγενέστατε) Κ(ύριε), συνήθεια που από τα Ιταλικά πέρασε και στα Ελληνικά τού Κάλβου.

«και προς την πατρίδα υπηρεσίας μου». Η επιθυμία του Κάλβου να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην πατρίδα χρονολογείται από παλαιότερα. Ήδη το 1813, με αίτησή του από την Φλωρεντία όπου ζούσε προς το Δημοτικό Συμβούλιο της γενέτειράς του Ζακύνθου, ζητούσε οικονομική αρωγή για να μπορέσει να αποπερατώσει τις σπουδές του και, επιστρέφοντας, να υπηρετήσει στην Εκπαίδευση στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Δυστυχώς όμως για τον Κάλβο, δυστυχέστερα όμως για τη Ζάκυνθο, το αίτημά του δεν εγκρίθηκε. «θλιβερά συμβάντα». Με τη φράση αυτή ο Κάλβος πιθανότατα εννοεί τον θάνατο της πρώτης γυναίκας του, το φθινόπωρο του 1819. Η μορφή της παραμένει στο σκοτάδι πολύ περισσότερο από τη μορφή του ποιητή, γιατί δεν ξέρουμε παρά μόνο το όνομά της: Maria Theresa Josephine Thomas, και ότι ο γάμος τους έγινε στις 18 Μαΐου 1819.19 Είναι περίεργο ότι στα 315 γράμματα προς τον Κάλβο από την περίοδο 1819-20 δεν υπάρχει ούτε ένα δικό της. Μαθαίνουμε γι’ αυτή έμμεσα, από τα χαιρετίσματα που της στέλνουν μέσω του Κάλβου δύο πρόσωπα: ο B. De Sanctis και η Maria Naldi, φίλοι του ζεύγους. Άλλη μνεία για την «φασματική» αυτή ύπαρξη έχουμε από την Αγγλίδα Susan F. Ridout, στην οποία ο Κάλβος παρέδιδε ιδιαίτερα μαθήματα ιταλικής γλώσσας. Η φιλία μεταξύ τους αργότερα, μετά τον θάνατο της γυναίκας του, αναπτύχθηκε σε σοβαρό αίσθημα. Σε αχρονολόγητο γράμμα της προς τον Κάλβο, αλλά που πιθανότατα γράφτηκε την 1η Δεκεμβρίου 1819, η Σούζαν έγραψε: «Απλώς της είπα [της αδελφής της] ότι είσαι χήρος, ότι η γυναίκα σου ήταν Αγγλίδα, ότι έζησε λίγους μήνες μετά τον γάμο, αποφεύγοντας χρονολογίες».20 «εκλήθης Αρχιεπιστάτης του εν Κερκύρα Ελληνικού Παμμουσίου». Ο Γκίλφορντ είχε διορισθεί «Άρχων της Παιδείας» και Πρύτανης του υπό ίδρυσιν πανεπιστημίου στην Κέρκυρα, δηλαδή της Ιονίου Ακαδημίας, με διάταγμα του βασιλιά Γεωργίου Δ΄. Στις 19 Μαρτίου 1820 ο τότε Βρετανός ύπατος αρμοστής Thomas Maitland ανακοίνωσε στην Ιόνιο Βουλή ότι η Κυβέρνηση τον διέταξε να προτείνει τον Λόρδο Γκίλφορντ ως πρύτανη του πανεπιστημίου που επρόκειτο να ιδρυθεί στα Ιόνια Νησιά.21

«Αυτούς τους τυπώνω μετά όχι μακράς τινός προς σε επιστολής μου». Είναι φανερό ότι η φυλλάδα με τους στίχους, στους οποίους προτάσσεται σύντομη επιστολιμαία αφιέρωση του Κάλβου προς τον Γκίλφορντ, βρισκόταν τότε στο τυπογραφείο. Με διαβιβαστικό το επόμενο γράμμα, η φυλλάδα στάλθηκε στον Γκίλφορντ μετά από μία περίπου εβδομάδα. Επομένως το ποίημα τυπώθηκε. Σχετικά με τη δεύτερη αυτή αφιέρωση, ο Mario Vitti, βασιζόμενος και παραπέμποντας στο άρθρο του Σ. Σωφρονίου,22 σημειώνει: «Η αφιέρωση για την οποία γίνεται λόγος στη δεύτερη (επιστολή) είναι εκείνη που μπήκε στην Harmonic Grammar of the principal and modern languages, Λονδίνο, 1822, που άρχισε να εκδίδεται το 1819 και στην οποία συνεργάστηκε ο Κάλβος για την σύνταξη του νεοελληνικού μέρους».23 Ο Κάλβος όμως ρητά αναφέρει στο γράμμα του ότι πρόκειται για ποίημα, για στίχους, όχι για Γραμματική. Επί πλέον, η Harmonic Grammar είχε, βέβαια, αφιέρωση προς τον Γκίλφορντ, αλλά η αφιέρωση αυτή έγινε από τον Αιδεσιμότατο Fr. Nolan, όχι από τον Κάλβο. Δεν αποκλείεται, επομένως, η φυλλάδα να τυπώθηκε σε πολύ μικρόν αριθμό αντιτύπων, ίσως και ανώνυμα, και να λανθάνει.

«Οι φίλοι μου κ΄ αι εφημερίδαι μου έδωσαν έπειτα την χαράν της ειδήσεως». Η εφημερίδα της Φλωρεντίας Gazetta di Firenze, που θα την διάβαζε ο Κάλβος στην ξενιτιά όπου βρισκόταν για να μαθαίνει τα νέα από την Ιταλία, στο φύλλο της αριθ. 49/1819, δημοσιεύοντας άρθρο σχετικό με τις ενέργειες του Γκίλφορντ για την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας, έγραφε: «Προ πολλού ήδη χρόνου οι Έλληνες των νήσων τούτων εφλογίζοντο από τον έρωτα του να ίδωσι μεταξύ των συστημένον Ελληνικόν Πανεπιστήμιον· και τελευταίον απήλαυσαν την ευεργεσίαν ταύτην, χάρις εις την ακούραστον και σοφήν επιμέλειαν του Λόρδου Γκυίλφορδ, συγγενούς του περιφήμου Υπουργού του αυτού ονόματος. Επιφορτισθείς  παρά της Κυβερνήσεώς του ο κόμης Γκυίλφορδ να οργανώση το Πανεπιστήμιον τούτο, διώρισε ήδη καθηγητάς τινάς και έκλεξε προς τούτο Έλληνες διακεκριμένης ικανότητος».24 Αλλά και οι αγγλικές εφημερίδες δεν παρέλειψαν να δημοσιεύσουν ειδήσεις σχετικές με τις προσπάθειες του Γκίλφορντ.

Η ίδρυση «μιάς Ακαδημίας δια τα διάφορα είδη των επιστημών, της φιλολογίας και των ωραίων τεχνών», που προβλεπόταν από το Σύνταγμα του 1817, εξαιτίας της κωλυσιεργίας του μισέλληνα ύπατου αρμοστή Maitland, καθυστέρησε και το πανεπιστήμιο κατέληξε να ανοίξει επίσημα τις πύλες του το 1824. Ο Γκίλφορντ όμως από το 1819 είχε ήδη αρχίσει να επιλέγει το διδακτικό προσωπικό ανάμεσα στους σπουδασμένους Έλληνες της διασποράς. Πολλούς τους είχε στείλει με έξοδά του να ειδικευθούν σε διάφορα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια.

«Μή απορρίψης λοιπόν την φυλλάδα». Οι έρευνες για την φυλλάδα στα βιβλία του Γκίλφορντ που βρίσκονται στο Λονδίνο (British Library) δεν απέδωσανμέχρι στιγμής. Ίσως κάποτε βρεθεί το άγνωστο αυτό έργο του Κάλβου, που θα παρουσιάζει, ασφαλώς, αρκετό φιλολογικό ενδιαφέρον, επειδή θα χρονολογείται από την προπαρασκευαστική περίοδο του ποιητή. Τώρα πάντως, βασιζόμενοι στα συμφραζόμενα του Κάλβου, μπορούμε να κάνουμε τις εξής σκέψεις: ότι η φυλλάδα περιέχει ποίημα που είναι γραμμένο στα Ελληνικά, ότι το θέμα του αναφέρεται στην αρχαία Ελλάδα, ότι προτάσσεται αφιερωτική επιστολή προς τον Γκίλφορντ ανάλογη με εκείνη που θα απευθύνει αργότερα ο ποιητής προς τον στρατηγό Lafayette, στην έκδοση της δεύτερης συλλογής του, τα Λυρικά (1826). Στη φυλλάδα πρέπει να υπάρχουν κάποιες τυπογραφικές ατέλειες, αφού, όπως δηλώνεται στην αρχή του επομένου γράμματός του, ο Κάλβος δεν ήταν ικανοποιημένος από την εκτύπωση. Αν το έργο αυτό βρεθεί, και είναι εντελώς άγνωστο, τόσο το καλύτερο. Είναι όμως πιθανό να πρόκειται για το ίδιο ποίημα που χειρόγραφο απόσπασμά του βρέθηκε από τον Mario Vitti25 ανάμεσα στα κατάλοιπα του ιταλού ποιητή Francesco Benedetti. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι με τις απόψεις του Vitti δεν συμφωνεί ούτε ο κατ’ εξοχήν μελετητής του Κάλβου Γ. Θ. Ζώρας26 ούτε ο ιταλός νεοελληνιστής Bruno Lavagnini.27 Το λανθάνον αυτό έργο πρέπει να είναι το ποίημα που γράφτηκε πριν από τη σύνθεση των ωδών και, εκτός από την καθαυτό αξία του, θα αποτελεί το προανάκρουσμα των μεγαλόπνοων ωδών.

«νόμισον αυτήν όχι ως δώρον». Αφιερώνοντας ο Κάλβος το ποίημα στον Γκίλφορντ δεν θέλει να θεωρηθεί από τον Άγγλο ευγενή ότι τον κολακεύει. Το θεωρεί χρέος του, ως Έλληνας, να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του προς τον ευεργέτη της πατρίδας του, αναγνωρίζοντας τις προσπάθειες του Γκίλφορντ για την επάνοδο των Μουσών στην πρώτη κοιτίδα τους. Την ίδια σχεδόν εποχή παρόμοια θα ενεργήσει και ο Σολωμός αφιερώνοντας στον Γκίλφορντ ένα σονέτο 28 στα Ιταλικά, κατευοδώνοντας τον ευεργέτη της ελληνικής Παιδείας. Αλλά και ο Ηπειρώτης λόγιος Αθανάσιος Ψαλίδας, με γράμμα του προς τον Γκίλφορντ, σταλμένο από τα Γιάννενα στις 21 Μαίου 1820, τον προσαγορεύει «μουσηγέτη» και «νέον Απόλλωνα» και τον περιμένει στην ΄Ηπειρο για να τον στεφανώσει με δάφνινο στεφάνι.29

«16, Peter’s Hill, Doctor’s Commons, St. Paul’s Yard». Οι γνωστές μας διευθύνσεις κατοικίας του Κάλβου στο Λονδίνο είναι, κατά  χρονολογική σειρά, οι εξής: 11 Soho Square (από την άφιξή του μέχρι τις 24 Απριλίου 1817)· 19 Gerrard Street, Soho από 25 Απριλίου 1817 μέχρι 24 Μαΐου 1819· 5, Brook Green Terrace, Hammersmith από 25 Μαίου μέχρι 16 Νοεμβρίου 1819· και 16, Peter’s Hill, Doctor’s Commons, St. Paul’s Church Yard από 17 Νοεμβρίου 1819 μέχρι, ίσως, την επιστροφή του στη Φλωρεντία τον Σεπτέμβριο του 1820.30

 

3.

Ευγενέστατε  Κύριε

Η παρούσα συνοδεύει την φυλλάδα, η οποία ούτε κατά την όρεξίν μου, ούτε εν καιρώ ετυπώθη, μ’ όλον οπού ο τυπογράφος είχε τους πρέποντας διορισμούς κ΄ το χειρόγραφον, δύο εβδομάδας προ του μισευμού σου· εγώ τον εσυγχώρησα, κ΄ παρακαλώ την Ε: συγχώρησον εκείνον κ΄ εμέ. Λειπούμαι ότι η τύχη με υστέρησεν του ’να σοι είπω δια στόματος το κατευόδιον· αι ευχαί μου όμως σοι ακολουθούσιν αναχωρούντα κ΄ επιστρεφόμενον. Φθάσαι εις την πατρίδα μου σώος κ΄ υγιής· ευτύχησον εις τα διανοήματά σου, κ΄ ας δώση ο Θεός νουν αρκετόν εις τους συμπατριώτας μου, όπως διακρίνοντες τα ωφέλιμα, ποίησωσιν ευάνθεμους τους πόνους σου. Όσον δια τας προς εμέ αμοιβάς της πατρίδος, αφίνω την φροντίδα εις την μοίραν μου, αλλ’ έως του νυν εδοκίμασα αχάριστον την πατρίδα. Κ΄ τούτο το παράπονόν μου σοι έρχεται, διότι δια την προς την αθλίαν εκείνην μητέρα αγάπην σου, έγινας υιός της. Ο μεν θείος μου ύπατος, ο δε πατήρ μου της υπατείας Διάκονος, ήσαν εν Λιβόρνω. δια πολλούς χρόνους είχον την αξίαν αμισθί· κ΄ εν αυτή δαπανήσαντες των ιδίων χρημάτων, επτώχυναν ύστερον. Η δε αξία αφαιρεθείσα από τα έντιμα κ΄ ενάρετα αυτών χέρια εμπιστεύθη εις τα ευεργετικά των Ζωσιμάδων· ευγνωμόνως μεν προς αυτούς, αδίκως δε προς την οικίαν μου. Εγώ επεδήμουν από πόλιν εις πόλιν απανθίζων τα της Ιταλικής φιλολογίας συγγράμματα, κ΄ επρώτευσα εις αυτό, καθώς αι επιστολαί της εν Φλωρεντία, κ΄ τα Διπλώματα των άλλων Ακαδημιών αποδείχνουσιν. Έπεμψα τότε γράμμα προς τους τεσσαράκοντα της Ζακύνθου διοικιτάς, ζητών βοήθειαν, κ΄ λέγων, ότι η τότε έλλειψις του επιουσίου άρτου με απεμάκρυνεν από το τέλος της σπουδής μου, κ΄ της επιθυμίας μου ’να  δουλεύσω την πατρίδα· κ΄ οι μεν φίλοι μου κ΄ συγγενείς, έλαβον αρκετάς ελπίδας, εγώ όμως αμοίρησα κ΄ αποκρίσεως. Το διατί εταξίδευσα εις Γερμανίαν, κ΄ εις τους Γάλλους κ΄ τελευταίον εδώ εις την γην σου, δεν έχεις χρείαν ’να ακούσης απ’ εμέ· αλλά ταύτα πάντα σοι είπον Ε. Κ. (κ΄ ζητώ συγγνώμην δια την δοθείσαν σοι ενώχλησιν) βέβαιος ων ότι θέλει σε ευφράνειν η απόδειξις, ως η παρθενεία του καλάμου μου ούτε από την ελπίδα αμοιβής πλέον μιαίνεται. Πάλιν σε ευχαριστώ Ε. Κ. δια την καταχαρισθείσαν μοι άδειαν ’να σου προσφωνήσω τα δοκίμιά μου· πάλιν δια τας προς την πατρίδα μου ευεργεσίας σου, κ΄ έτι πλέον δια την συγχωρεθείσάν μοι τιμήν της αποκρίσεώς σου. Και,

Μένω

εις τας προσταγάς

της Ευγενείας σου

Ταπεινός και υπόχρεος δούλος

Α. Κάλβος Ιωαννίδης

 

Εν Λονδίνω, τη λ΄ Νοεμβρίου αωιθ΄

 

Σχόλια:

«προ του μισευμού σου». Πριν δηλαδή ο Γκίλφορντ ταξιδέψει από το Λονδίνο στην Κέρκυρα. Ο λόρδος συνήθιζε να περνά τις θερινές διακοπές του στην Αγγλία και το φθινόπωρο επέστρεφε στην Κέρκυρα.

«εδοκίμασα αχάριστον την πατρίδα». Πικραμένος από την παλιά απογοήτευσή που είχε νιώσει ο νεαρός Κάλβος, όταν το 1814 ο Δήμος Ζακυνθίων είχε απορρίψει αίτησή του για οικονομική ενίσχυση προκειμένου να αποπερατώσει τις σπουδές του στην Ιταλία, εκφράζει τώρα το παράπονό του προς τον ξένο ευεργέτη της πατρίδας του, ο οποίος του είχε γράψει «αυτή [η Πατρίδα], όταν ο καιρός έλθη, και αισθανθή την ωφέλειαν, δεν θέλει λείψει να δαψιλεύση τας αμοιβάς της και εις σε, και εις τους άλλους γνησίους υιούς της». Το ίδιο παράπονο είχε εκφράσει και προς τον συμπατριώτη του Φόσκολο στο από 18 Ιουνίου γράμμα του, που συνόδευε το πρωτόλειό του  «Ωδή στους Ιονίους»:

«Ξέρεις καλά τι προσδοκούσα απ’ αυτήν· έμαθα ότι ως τα τώρα περίμενα μάταια, όμως δεν δυσφορώ για την αδιαφορία της και για μαρτυρία πάρε την εσώκλειστη ωδή που την απευθύνω προς τους συμπατριώτες μου».

«ύπατος… Διάκονος εν Λιβόρνω». Ο αδερφός του πατέρα του Κάλβου, ο Βικέντιος Κάλβος, ήταν πρόξενος («ύπατος») της Επτανησιακής Πολιτείας στο Λιβόρνο, όπου εγκαταστάθηκε αργότερα και ο πατέρας του ποιητή Τζαννέτος (Ιωάννης), μετά τη διάλυση του γάμου του με την Ζακυνθινή αρχοντοπούλα Αδριανή Ρουκάνη, παίρνοντας μαζί και τα δυο παιδιά τους, τον Ανδρέα και τον Νικόλαο. Ο πατέρας του ποιητή διορίστηκε υποπρόξενος, («Διάκονος»), το 1802. Έναν χρόνο αργότερα το προξενικό αξίωμα, με διάταγμα της Γερουσίας της 1ης Αυγούστου 1803, ανατέθηκε στον Ηπειρώτη Μιχαήλ Ζωσιμά.31

«καθώς αι επιστολαί της εν Φλωρεντία κ΄ τα Διπλώματα των άλλων Ακαδημιών αποδείχνουσιν». Οι πληροφορίες για τις σπουδές του Κάλβου είναι λειψές. Για να επικαλείται όμως επιστολές και διπλώματα, σημαίνει ότι ήταν μέλος διαφόρων τοπικών ακαδημιών, οι οποίες του είχαν απονείμει σχετικά πιστοποιητικά.32 Ο Ζώρας μάς είχε υποσχεθεί ειδική μελέτη πάνω στο θέμα αυτό.33

«Έπεμψα τότε γράμματα προς τους τεσσαράκοντα της Ζακύνθου διοικιτάς». Με την από 1ης Οκτωβρίου 1813 αίτησή του προς τον Δήμο Ζακυνθίων, ο Κάλβος ζητούσε μια υποτροφία για να μπορέσει να συνεχίσει τις σπουδές του, αλλά το αρχοντολόι δεν συγκινήθηκε.34 Ο συμπατριώτης του, ο διάσημος ποιητής Φόσκολο, τον οποίο ο Κάλβος βοηθούσε ως γραμματέας, είχε προσυπογράψει την αίτηση του νεαρού Ανδρέα, προσθέτοντας τα εξής, σε μετάφραση από τα Ιταλικά: «Ο υπογεγραμμένος βεβαιώνει ότι ο κ. Ανδρέας Κάλβος έχει τέτοια ευφυΐα και τέτοιο ήθος ώστε να αποβεί προς όφελος και τιμή για την πατρίδα». Τον ίδιο καιρό, στέλνοντας δύο θερμά συστατικά γράμματα σε δύο Ζακυνθινούς προκρίτους, ο Φόσκολο τους παρακαλούσε να φροντίσουν για το αίτημα του Κάλβου. Αξίζει να παρατεθούν δύο, εκτενή κάπως, αποσπάσματα από τα γράμματα αυτά, για να φανεί η αξιολόγηση των προσόντων του Κάλβου. Στο γράμμα προς τον Διονύσιο Βούλτσο ο Φόσκολο έγραφε: «Αντίθετα πρέπει το γρηγορότερο να συνεννοηθείς στη Ζάκυνθο με τους κοινούς μας φίλους και με όσους θέλουν να δουν την πόλη τους να φωτίζεται και να τιμάται με τα Γράμματα και να προσπαθήσεις να βοηθήσουν έναν συμπατριώτη μας. Ονομάζεται Ανδρέας Κάλβος… Γράφει καλλιγραφικότατα. Κατέχει την ιταλική γλώσσα ως Τοσκάνος, ξέρει λίγα Γαλλικά και Ελληνικά, έχει ήθη εξαιρετικά και αγνότατα, αρκείται σε λίγα, και προσηλώνεται μ’ όλες τις δυνάμεις τού νου και της ψυχής του στα γράμματα. Έγραψε δύο τραγωδίες με αξία, που δίνουν πολλές ελπίδες  για πολλές προόδους. Για όλα αυτά τα πράγματα θα δώσω ένορκη βεβαίωση. Τώρα ζητεί απ’ την πατρίδα του μια μηνιαία συνδρομή, ώστε χωρίς να επιβαρύνει πια εμένα και χωρίς να περιφέρεται εδώ κι εκεί εξ αιτίας της πτώχειας, να μπορέσει να εξακολουθήσει τις σπουδές του και να ξανάρθει στη Ζάκυνθο να διδάξει τη νεολαία…»

Και στο γράμμα προς τον Μιχ. Τσιτσιλιάνη:

«Ο Κάλβος αυτός γράφει με ωραίο χαρακτήρα, ξέρει λίγα Γαλλικά και Ελληνικά, αλλά πάρα πολλά Ιταλικά, κι έγραψε στο σπίτι μου δυο τραγωδίες, που δεν μπορούν βέβαια να παραβληθούν με τις τραγωδίες των μεγάλων ποιητών, προμηνύουν όμως όχι κοινή τύχη. Δεν είναι ακόμη ούτε είκοσι τεσσάρων χρόνων. Ζει μια ζωή ηθική και μετρημένη κει είναι ηθικός φιλόσοφος περισσότερο από το φυσικό του, παρά από ματαιοφροσύνη για όσα έμαθε από τα βιβλία. Ξέρεις όμως ότι δεν είμαι ούτε πλούσιος, ούτε βέβαιος για τη ζωή μου, γι’ αυτό θα ήθελα ο πτωχός αυτός νέος να είχε τα μέσα για να προχωρήσει στις σπουδές του, αν τυχόν η μοίρα δεν μού επιτρέψει να τον βοηθήσω στο μέλλον. Σκέφθηκε να ζητήσει από την πατρίδα του μια ετήσια υποτροφία για πέντε χρόνια, ώστε να μπορέσει να γίνει λόγιος και τέτοιος που επιστρέφοντας στο νησί του να διδάξει τη νεολαία, πράγμα που θ ήταν μαζί ωφέλιμο και σ’ αυτόν και στην Πατρίδα».35

«Το διατί εταξίδευσα εις την Γερμανίαν κ΄ τους Γάλλους». Από γράμμα του Φόσκολο προς την φίλη του Magioti, γραμμένο από τα λουτρά του Μπάντεν της Γερμανίας στις 30 Ιουλίου 1816, μαθαίνουμε ότι οι δύο φίλοι επρόκειτο να συναντηθούν στη Βασιλεία και απο εκεί με ποταμόπλοιο, ακολουθώντας τον ποταμό Ρήνο, θα διέσχιζαν μέρος της Γερμανίας συνεχίζοντας το ταξίδι τους για την Αγγλία. Όπως όμως μάς πληροφορεί ο Ζώρας, «από τη Βασιλεία πήγαν μέσω Φραγκφούρτης στην Οστάνδη κι από κει πέρασαν στο Λονδίνο, όπου έφθασαν στις 11 Σεπτεμβρίου 1816».36

«η παρθενεία του καλάμου μου ούτε από την ελπίδα αμοιβής πλέον μιαίνεται». Είναι αξιοπαρατήρητα τα λόγια αυτά του Κάλβου που αποδείχνουν τον ακέραιο και υπερήφανο χαρακτήρα του. Δεν θέλει να τον θεωρήσει ο Γκίλφορντ κόλακα, γι’ αυτό και σπεύδει να γράψει ότι η πρόθεση της επιστολής του είναι ανιδιοτελής και ότι διεκτραγωδώντας τη μοίρα του, δεν περιμένει αντάλλαγμα. Δεν μεμψιμοιρεί ζητώντας έμμεσα την αρωγή τού γνωστού για την γενναιοδωρία του λόρδου. Για τον ποιητή είναι αρκετό ότι ο φιλέλληνας λόρδος ευεργετεί την πατρίδα του. Το γεγονός αποκτά μεγαλύτερη σημασία, αν λάβουμε υπόψη μας ότι την ίδια εποχή ο Γκίλφορντ με χορηγίες του έστειλε για μετεκπαίδευση σε διάφορα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια σχεδόν όλους τους Έλληνες εκπαιδευτικούς που δίδαξαν αργότερα στην Ιόνιο Ακαδημία.

«να σού προσφωνήσω τα δοκίμιά μου». Ο Κάλβος εννοεί, βέβαια, την αφιέρωση τόσο του ελληνοαγγλικού λεξικού (πρώτο γράμμα), όσο και του ποιήματος (δεύτερο γράμμα).

Γλωσσικά:

Τα τρία, στα Ελληνικά γραμμένα γράμματα, δεν είναι απαλλαγμένα από ορισμένες λεκτικές παρωνυχίδες και ιδιοτυπίες, χαρακτηριστικό γνώρισμα του Κάλβου, όπως: Ορθογραφικά: «’Ιστορία», «αρμόζει», «ας», «η οποία», έδωξε», «ειληκρινές» , «λειπούμαι», «διοικιτάς»,  «ενώχλησιν», «Παμμουσίου». Παρατονισμοί: «νησών», «συμπατριώτων». Αόριστος χωρίς αύξηση: «εμπιστεύθη». Λέξεις ‘φτιαστές’: «ευάνθεμους», «επίτρεψιν». Απαρεμφαρική σύνταξη (που θυμίζει Κοραή): «θέλει περιέχειν», «δεν θέλουσι παραλειφθείν». Χρήση της παθητικής (αντί της ενεργητικής) μετοχής: «επιστρεφόμενον». Παρόμοια λεξιλογικά φαινόμενα απαντώνται τόσο στο κείμενο της μετάφρασης του Βιβλίου των Δημοσίων Προσευχών και των Ψαλμών, που εκδόθηκε λίγους μήνες μετά την σύνταξη των τριών γραμμάτων, όσο και στο λεκτικό των ωδών.37

***

 

Οχτώ σχεδόν χρόνια χωρίζουν το τρίτο από το τέταρτο (και, πιθανότατα, το τελευταίο προς τον Γκίλφορντ) γράμμα του Κάλβου. Στο διάστημα αυτό (1819-27) ασφαλώς θα ανταλλάχθηκαν και άλλα γράμματα μεταξύ των δύο ανδρών, που μέχρι στιγμής όμως δεν βρέθηκαν.

Ας παρακολουθήσουμε τώρα τον Κάλβο κατά το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε: Αφού έμεινε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1820 στο Λονδίνο, επέστρεψε στη Φλωρεντία, όπου αναμείχθηκε στο δημοκρατικό κίνημα των Καρμπονάρων.38 Για τον λόγο αυτό διώχθηκε από την αστυνομία και τον Μάιο του 1821 τον βρίσκουμε στη Γενεύη, όπου μένει 3 χρόνια και 8 μήνες.39 Εδώ παίρνει μέρος στις φιλελληνικές δραστηριότητες, διδάσκει Ελληνικά, και το 1824 τυπώνει τις πρώτες δέκα ωδές του. Μετά από δύο χρόνια τυπώνει στο Παρίσι τη δεύτερη συλλογή άλλων δέκα ωδών του. Από έγγραφα της μυστικής αστυνομίας της γαλλικής πρωτεύουσας μαθαίνουμε ότι ο Κάλβος ζούσε εκεί από τον Γενάρη του 1825 και στις 2 Ιουλίου 1826 έφυγε από το λιμάνι της Τουλόν,40 απ’ όπου υπολογίζεται να κατέληξε στο Ναύπλιο στις 15-20 Ιουλίου.

Αν κρίνει κανείς από την επιστολή που είχε προτάξει στη δεύτερη συλλογή των ωδών του (απευθυνόμενος προς τον γηραιό στρατηγό Λαφαγιέτ), ο Κάλβος είχε αποφασίσει να έρθει στην Ελλάδα για να πολεμήσει ή να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Αγώνα: «Φεύγω από τη Γαλλία με λύπη. Το καθήκον με καλεί στην πατρίδα για να εκθέσω ακόμα μια καρδιά στα όπλα των Μουσουλμάνων». Στο Ναύπλιο όμως δεν έμεινε παρά μόνο δύο εβδομάδες. Οι ωδές του, που είχαν συγκινήσει τους φιλελληνικούς κύκλους της Γενεύης και του Παρισιού, φαίνεται ότι άφησαν αδιάφορους τόσο τους μπαρουτοκαπνισμένους οπλαρχηγούς της Επανάστασης όσο και τους καλαμαράδες. Ούτε την ιδιόμορφη γλώσσα των ποιημάτων του καταλάβαιναν ούτε τη λογιοσύνη του και τη γλωσσομάθειά του χρειάζονταν. Οι νέοι Μαραθωνομάχοι του, που τους είχε εξιδανικεύσει στις ωδές του, αλίμονο, αλληλοτρώγονταν για τα πρωτεία και τον απογοήτευσαν. Τότε αποφάσισε να πάρει το πλοίο για την Κέρκυρα, όπου έφτασε στις αρχές Αυγούστου 1826.41 Εδώ, στη μικρή πρωτεύουσα του Ιονίου Κράτους, θα λογάριαζε ο ποιητής να εκπληρωθεί το παλιό του όνειρο: να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην εκπαίδευση της πατρίδας. Ασφαλώς δεν έφτασε στην Κέρκυρα χωρίς να επικοινωνήσει προηγουμένως με τον λόρδο Γκίλφορντ, που τώρα ήταν πρύτανης της Ακαδημίας. Ο Γκίλφορντ, εκτιμώντας τα προσόντα του, στην αρχή του ανέθεσε την τακτοποίηση των χειρογράφων της συλλογής του, που με φροντίδα συγκέντρωνε από χρόνια, με σκοπό να τυπωθούν τα σπουδαιότερα. Αργότερα, τον Μάρτη του 1827, τον προσέλαβε ως επί συμβάσει καθηγητή στην Ιόνιο Ακαδημία.

Στη σκοτεινή και αμφιλεγόμενη περίοδο της πρώτης καθηγεσίας του Κάλβου στην Ιόνιο Ακαδημία, δύο ειδήσεις δημοσιευμένες στα Ιταλικά στη δυσεύρετη επίσημη εφημερίδα της κυβέρνησης των Ιόνιων Νησιών Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, οι οποίες δεν χρησιμοποιήθηκαν μέχρι σήμερα από τους Καλβιστές, έρχονται να ρίξουν αρκετό φως και να διαλευκάνουν τη σύγχυση. Πρόκειται για την είδηση της έναρξης της διδασκαλίας των μαθημάτων του Κάλβου και για την τελετή της ανακήρυξής του σε διδάκτορα. Σε πρωτοσέλιδη καταχώριση της 3ης Μαρτίου 1827 διαβάζουμε (σε μετάφραση): «Ανακοινώνουμε στη σπουδάζουσα νεολαία ότι την προσεχή Τρίτη ο κ. Κάλβος θα αρχίσει την παράδοση των μαθημάτων του της Ιταλικής Λογοτεχνίας στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου. Η σειρά των μαθημάτων του που δόθηκαν στη Γενεύη το 1824 και το 1825 και που τα παρακολούθησαν επίσης πολλοί μορφωμένοι άνθρωποι της πόλης εκείνης, ασχολείται ιδιαίτερα με την επίδραση των καλών τεχνών, των ηθών και των πολιτικών γεγονότων στην Ιταλική Λογοτεχνία. Θα παραδίδει τα μαθήματά του κάθε Τρίτη και Πέμπτη από τις 7 μέχρι τις 8 μ.μ.»42

Η δεύτερη είδηση αφορούσε την τελετή της απονομής διδακτορικών διπλωμάτων σε τέσσερα πρόσωπα, που δίδασκαν ήδη στην Ιόνιο Ακαδημία, ανάμεσα στα οποία ήταν και ο Κάλβος: «Την προσεχή Δευτέρα, 4η τρέχοντος και ώρα 10η π. μ., θα λάβει χώρα στην αίθουσα του Πανεπιστημίου η τελετή κατά την οποία θα γίνουν δεκτοί ως Διδάκτορες αυτού οι κύριοι Δρ. Ιωάννης Σορδίνας και Δρ. Σταματέλλος Πυλαρινός, καθώς επίσης θα λάβουν το δίπλωμα του Διδάκτορα οι κύριοι Λεοπόλδος Ιοςς και Ανδρέας Κάλβος.

Κέρκυρα, 1η Ιουνίου 1827.»43

Θα μπορούσαμε λοιπόν να συνοψίσουμε ως εξής τη διδακτική απασχόληση του Κάλβου κατά την πρώτη περίοδο της καθηγεσίας του στην Ιόνιο Ακαδημία: Άρχισε να παραδίδει μαθήματα Ιταλικής Λογοτεχνίας στις 5 Μαρτίου και τα περάτωσε στις 15 Ιουνίου 1827, όταν τερματίστηκε το διδακτικό έτος. Δίδαξε, δηλαδή, ως πρόσθετος καθηγητής λιγότερο από 4 μήνες. Πρόσθετος, επειδή στο επίσημο ωρολόγιο πρόγραμμα διδασκαλίας για το ακαδημαϊκό έτος 1826-27, που δημοσιεύτηκε τον Νοέμβριο του 1826 ως οδηγός των σπουδαστών, το όνομα του Κάλβου δεν αναφέρεται μεταξύ των ονομάτων των άλλων καθηγητών. Αν και προτάθηκε να διδάξει κατά το επόμενο έτος «Καλά Γράμματα» έξι φορές την εβδομάδα, δεν προσλήφθηκε, επειδή η πρόταση δεν εγκρίθηκε από τον ύπατο αρμοστή. Δέκα σχεδόν χρόνια αργότερα, στα 1836-37, προσλήφθηκε για δεύτερη φορά και δίδαξε Φιλοσοφία στο «ελληνικό δημοτικό ιδίωμα» και το 1840 διορίσθηκε καθηγητής της Φιλοσοφίας.44

Φαίνεται ότι η τετράμηνη διδασκαλία του Κάλβου είχε αξιολογηθεί θετικά από τον πρύτανη Γκίλφορντ και τρεις μέρες πριν φύγει για τις θερινές διακοπές του στην Αγγλία, με έγγραφό του (13. 6.1827) προς τη Γραμματεία της Γερουσίας ο Γκίλφορντ ζητούσε να εξασφαλίσει μόνιμα τον διορισμό του Κάλβου. Ο χαρακτήρας του Κάλβου μαζί με τη θρησκευόμενη φύση του αποτελούσαν τα καλύτερα εχέγγυα για να τον εκτιμήσει ο ενάρετος Γκίλφορντ και να του αναθέσει επιπρόσθετα καθήκοντα, όπως ήταν η επιτήρηση των νεαρών σπουδαστών. Ιδού λοπόν τί έγραφε στην εισήγησή του για τον διορισμό του Κάλβου προς την διοίκηση ο πρύτανης:

«Το αυτό ποσόν των τριάκοντα ταλλήρων να παραχωρηθεί μηνιαίως εις τον Δρ. Ανδρέαν Κάλβον δια την διδασκαλίαν της νεωτέρας φιλολογίας συγκριτικώς προς την αρχαίαν ελληνικήν και την σημερινήν. Καθώς θα μού είναι λίαν χρήσιμος η βοήθειά του δια την εποπτείαν των νέων έξω του Σχολείου, όσον και δια την προπαρασκευήν των νέων των επιθυμούντων να εισαχθώσι εις το Πανεπιστήμιον, θα αναλάβω προσωπικώς εγώ να τον αποζημιώσω δια τον τοιούτον σκοπόν».45

Το ότι οι παραδόσεις των μαθημάτων του Κάλβου είχαν επιτυχία φαίνεται ακόμα τόσο στην από 26 Νοεμβρίου 1827 έκθεση του «Εφόρου» (αντιπρύτανη) Ι. Καραντινού προς τον ύπατο αρμοστή Fr. Adam, όσο και από αυτά που αναφέρει στην ιστορία της Ακαδημίας ο Γ. Τυπάλδος – Ιακωβάτος. Νά τι έγραφε ο αντιπρύτανης Καραντινός, αξιολογώντας τις διδακτικές ικανότητες του καθηγητή Κάλβου:

«Ό,τι δύναμαι να είπω περί του καθηγητού τούτου είναι ότι τα μαθήματά του υπήρξαν πάντοτε εξαίρετα. Είχον συχνά διαμαρτυρίας παρά διαφόρων σπουδαστών, οι οποίοι παρεπονούντο ότι την ώραν που ο καθηγητής Κάλβος έδιδε τα μαθήματά του εκείνοι δεν ηδύναντο να ακροασθώσι επειδή συνέπιπτον άλλα μαθήματα και κατά συνέπειαν πάντες καθικέτευον ίνα η ώρα του μαθήματος του καθηγητού Κάλβου μεταφερθεί εις ώραν οπότε κανείς άλλος δεν θα έδιδε μαθήματα, δια να δύνανται όλοι οι μαθηταί του Ιδρύματος να τον ακούουν. Ομολογώ τη αληθεία ότι, καίτοι δεν είμαι φίλος των ασχολουμένων με την φιλολογίαν, αν και ελάχιστα με ικανοποιούσι και αι ωραιότεραι εκφράσεις της, [ήταν μαθηματικός] κάθε φοράν που ο καιρός μού επέτρεψε να ακούσω τα μαθήματά του, έμεινα κατάπληκτος από την υπεροχήν των ιδεών τούτου του καθηγητού και κατά την γνώμην μου είναι ο μόνος μεταξύ των Ελλήνων όστις δύναται να κατέχει τοιαύτην θέσιν».46

Η δεύτερη μαρτυρία προέρχεται από μαθητή του Κάλβου, τον Γεώργιο Τυπάλδο-Ιακωβάτο, ο οποίος το 1836 έγραψε στην Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας τα παρακάτω, που μάς βοηθούν να σχηματίσουμε εναργέστερη εντύπωση της διδακτικής ικανότητας και απήχησης που είχαν στους σπουδαστές τα μαθήματα του Κάλβου:

«Και πάλε σε λίγες μέρες εορτή στην Ακαδημία με το νέο μάθημα που άρχισε. Ανδρέας Κάλβος, Ζακυθηνοκορφιάτης, εδιορίσθηκε στην καθέδρα της ιταλικιάς φιλολογίας με μισθό του μιλόρδου, όπου επαράδινε το βράδυ με το φως την περίοδο των μαθημάτων που έδειχνε στη Γινέβρα. Η συνδρομή που είχε στα δυο του μαθήματα την εβδομάδα, η ώρα και μία κάποια χάρη από μέρος του υψώνανε την παράδοσή του και την εκατασταίνανε έν’ από τα ωραιότερα μαθήματα της Ακαδημίας· ο Γρασέτης και ο Ασώπιος τον εζηλοφθονήσανε, μοναχά χωρίς άλλο δίκιο παρά πως δεν τους ήτανε βολετός να παραδώσουνε σαν αυτόν».47

4.

Το κείμενο του τετάρτου γράμματος, που είναι γραμμένο στα Ιταλικά, μεταφρασμένο έχει ως εξής:

 

Κέρκυρα, 6 Αυγούστου 1827

Μυλόρδε,

Η επιστολή με την οποία η ευγένειά σας με τίμησε όταν φθάσατε στην Ανκόνα μού προκάλεσε τη χαρά εκείνη που ο καθένας μας πρέπει να δοκιμάζει μαθαίνοντας ότι έχετε καλή υγεία. Ας συνεχίζει ο Θεός να ευνοεί έναν πατέρα που έχει μια οικογένεια πολυάριθμη, όσο η δική σας.

Έπρεπε να θυμηθώ την απάντησή μου για να ικανοποιήσω την ερώτησή σας σχετικά με τους τρεις Μπερτολούτσι. Αυτοί οι νεαροί έκαναν ο γύρο του νησιού από τη θάλασσα. Έχουν επιστρέψει πριν από λίγες μέρες. Τους επισκέφθηκα μερικές φορές και δεν τους βρήκα ποτέ στο σπίτι. Τους παράγγειλα πολλές φορές με τον Γκούστη ότι ήθελα να τους ιδώ αλλά μέχρι στιγμής δεν παρουσιάστηκαν σε μένα. Επωφελούνται από τις διακοπές για να ψυχαγωγηθούν σαν νέοι χωρίς να παραμελούν τις σπουδές τους, απ’ ό,τι έμαθα. Αντίθετα μάλιστα, οι διάφοροι καθηγητές, των οποίων τα μαθήματα παρακολουθούν, με διαβεβαιώνουν ότι θα περάσουν τις εξετάσεις του προσεχούς Οκτωβρίου ως φιλόλογοι στο Πανεπιστήμιο. Η λιθογραφία μας άρχισε να λειτουργεί λίγες μέρες μετά την αναχώρησή σας. Έχουμε ήδη κάνει όλους τους πίνακες που είχαν ανάγκη τα σχολεία της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Σήμερα θα βάλω στο πιεστήριο το οικόσημο που θα πρέπει να μπει στα βιβλία σας και αν μπορώ να βρω κάποιον που να ξέρει να σχεδιάσει τους γεωγραφικούς χάρτες, θα ασχοληθώ επίσης και με αυτό το θέμα. Πιστεύω ότι θα είναι πολύ χρήσιμο γιατί, μη μπορώντας να βάλω στα χέρια των παιδιών άτλαντες που κοστίζουν 100 φράγκα ο καθένας, η λιθογραφία θα μπορέσει να τους προμηθεύσει με 2 φράγκα τον καθένα και περισσότερο διασκευασμένους στο σύστημα διδασκαλίας. Όλα αυτά όμως θα γίνουν με την έγκρισή σας και τις συμβουλές σας. Γράφω σήμερα στον γιατρό Πυλαρινό παρακαλώντας τον να μας προμηθεύσει μερικά αντικείμενα απαραίτητα για τη λιθογραφική εγκατάσταση. Οι άτλαντες που ζητώ και που θα πρέπει να αντιγραφού ν από μάς και να μεταφρασθούν στα Ελληνικά είναι καλύτεροι, αλλά πρέπει να αγορασθούν μόνο όταν η ευγένειά σας θα έχει εγκρίνει την προτεινόμενη εργασία. Για τα χειρόγραφα που έπρεπε να φτάσουν από την Ελλάδα δεν έχουμε λάβει ακόμα καμία είδηση και ελπίζω ότι θα γλίτωναν τον κόπο να τα στείλουν στην Κέρκυρα αν, όπως λέγεται, η Αθήνα σε λίγο θα μπορεί αν καλλιεργεί ελεύθερα και ήσυχα τις σπουδές και τις ελιές της. Ένδοξη Αθήνα! Αλλά ενδοξότερος εκείνος που θα ξανανοίξει εκείνον τον άγιο και ιερό ναό ο οποίος με τα έργα του πνεύματος έχει ευεργετήσει την Ευρώπη.

Σάς στέλνω την Πράξη της Γερουσίας  που αφορά το σεμινάριο. Και παρακαλώντας σας να με

συγχωρήσετε που εσωκλείω ένα γράμμα για τον γιατρό,

έχω την τιμή να υποσημειώνομαι

της αξιοτιμοτάτης ευγενείας σας

ο πλέον αφοσιωμένος και υπόχρεως δούλος

Α. Κάλβος

Προς την Αυτού Αξιοτιμιοτάτη  Ευγένεια

Τον Κόμητα Γκίλφορντ, Πρύτανη του Ιονίου

Πανεπιστημίου,

εις Σπα.48

Σχόλια:

 

«Κέρκυρα, 6 Αυγούστου 1827». Ο Κάλβος, όπως ήδη αναφέρθηκε, βρισκόταν στην Κέρκυρα από τον Αύγουστο του 1826. Για το γεγονός αυτό, εκτός από τη μαρτυρία των επιστολών του Θεοκλήτου Φαρμακίδη προς τον Κωνσταντίνο Ασώπιο,49 έχουμε και άλλη, άγνωστη μέχρι τώρα, μαρτυρία: Προέρχεται από γράμμα του Γκίλφορντ προς τον Σπυρίδωνα Τρικούπη από τις 15 Οκτωβρίου 1826 που αναφέρει: «Ο Κάλβος είναι εδώ και λέει ότι οι σπουδαστές μας μιλούν τα καλύτερα Ελληνικά».50

«Όταν φθάσατε στην Ανκόνα». Ο Γκίλφορντ είχε φύγει με το ατμόπλοιο από την Κέρκυρα για την Ανκόνα στις 16 Ιουνίου 1827.51 Αυτό ήταν και το τελευταίο του ταξίδι. Από γράμμα του που στάλθηκε στις 28 Ιουνίου προς τον διευθυντή της Βιβλιοθήκης Ανδρέα Παπαδόπουλο – Βρετό, μαθαίνουμε ότι οι λιμενικές αρχές της Ανκόνα τον είχαν στείλει σε λοιμοκαθαρτήριο πριν του επιτρέψουν να συνεχίσει το ταξίδι του μέσω Ιταλίας για τη λουτρόπολη Σπα. Στο διάστημα αυτό φαίνεται ότι ο Γκίλφορντ είχε την ευκαιρία να γράψει τόσο στον Βρετό όσο και στον Κάλβο και να του δώσει οδηγίες σχετικά με τις εργασίες που φεύγοντας του είχε αναθέσει. Σ’ εκείνο το γράμμα απαντά ο Κάλβος.

«μια οικογένεια τόσο πολυάριθμη όσο η δική σας». Είναι γνωστό ότι ο Γκίλφορντ έμεινε άγαμος. Ο Κάλβος τον αποκαλεί πατέρα των σπουδαστών, υπαινισσόμενος τα λόγια του ίδιου του πρύτανη που κολακευόταν να λέει και να γράφει ότι η «οικογένειά του» αριθμούσε 500 μέλη, όσοι δηλαδή ήταν οι σπουδαστές της Ακαδημίας και οι μαθητές του προπαρασκευαστικού σχολείου (Εφηβείου) μαζί. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε γράμμα του από τις 13 Ιανουαρίου 1827 προς τον Σολωμό, απαντώντας σε πρόσκληση του ποιητή να επισκεφθεί τη Ζάκυνθο, ο Γκίλφορντ αντιπροσκαλεί τον νεαρό Ζακυνθινό κόμη γράφοντάς του: «Αλλά εσείς, φίλε μου, γιατί δεν θέλετε να έλθετε να δείτε αυτό που γίνεται από εμάς; Ελπίζω, αλήθεια, ότι θα σας αρέσει το Ίδρυμά μας. Θα ακούγατε τη γλώσσα που με τόση δόξα καλλιεργείτε να μην κακομεταχειρίζεται από μια δωδεκάδα ανθρώπων μεγάλης πολυμάθειας και με πολύ ταλέντο και θα βλέπατε αν έχω άδικο να καυχώμαι για πεντακόσιους νέους που μορφώνονται μέσα σ’ αυτά τα τείχη, όπου, ελπίζω, θα μείνετε».52

«Σήμερα θα βάλω στο πιεστήριο το οικόσημο που θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για τα βιβλία σας». Πριν φύγει ο Γκίλφορντ για την Αγγλία, εκτός από τις άλλες εργασίες, είχε αναθέσει στον Κάλβο και την τακτοποίηση των βιβλίων της προσωπικής βιβλιοθήκης του, τα οποία βρίσκονταν μαζί με τα βιβλία της Ακαδημίας. Είχε αφήσει μάλιστα και το ακόλουθο σημείωμα προς τον βιβλιοθηκάριο Βρετό για τη διευκόλυνση του Κάλβου:

 

«Κοσμιώτατε Κύριε,

Σάς παρακαλώ να δώσητε άδειαν εις τον Κοσμιώτατον Δόκτ. Ανδρέαν Κάλβον να μεταχειρισθή οποιονδήποτε βιβλίον όπου θέλει του χρειασθή επειδή μέλλει  να ενασχοληθή εις έργα ωφέλιμα δια την Ακαδημίαν, φυλάττων ως προς τούτο τους αυτούς κανόνας καθώς και οι ελλογιμώτατατοι Διδάσκαλοι. Μένω με όλον το σέβας της Υμετέρας Κοσμιότητος ταπεινότατος δούλος, Κόμης Γκύλφορδ».53

«Για τα χειρόγραφα που θα έπρεπε να φθάσουν από την Ελλάδα». Το ενδιαφέρον του Γκίλφορντ για Ελληνικά χειρόγραφα και παλαιότυπα μάς είναι γνωστό. Σε γράμμα του προς τον άλλοτε προστατευόμενό του Σπυρίδωνα Τρικούπη, σταλμένο από την Κέρκυρα στην Αίγινα στις 2 Ιανουαρίου 1827, ο Γκίλφορντ έγραφε: «Μήπως ξέρεις τον Παπα-Σπυρίδωνα; Ο Κάλβος του έγραψε και τον παρακάλεσε να επιδιώξει να πείσει τους μοναχούς που έχουν Ελληνικά χειρόγραφα στην κατοχή τους να τα στείλουν σε μένα με εγγύηση όσο βρίσκονται σε κίνδυνο. Θα τους πληρώσω τη μισή αξία (όπως θα εκτιμηθεί από ειδήμονες) και όταν ο κίνδυνος περάσει, μπορούν να παραλάβουν τα χειρόγραφά τους επιστρέφοντάς μου ό,τι είχα πληρώσει ή να μου τα πουλήσουν λαβαίνοντας από μένα την υπόλοιπη μισή αξία. Μια και η Κέρκυρα βρίσκεται στην Ελλάδα και μια και το Πανεπιστήμιό μας έχει ιδρυθεί για το καλό ολοκλήρου του ελληνικού έθνους, τα χειρόγραφα μπορούν να παραμείνουν εδώ, κι αυτοί που θα τα πουλήσουν δεν θα διατρέξουν τον κίνδυνο να επικριθούν από τον Πατριάρχη. Σε παρακαλώ να πείσεις όλους όσοι έχουν χειρόγραφα να τα στείλουν, αλλά μήν τους αφήσεις  να περιμένουν μεγάλο αντίτιμο. Ό,τι είναι δίκαιο θα το λάβουν».54

«Σάς στέλνω την Πράξη της Γερουσίας που αφορά το σεμινάριο». Στο υπ’ αριθ. 495/1827 φύλλο της εφημερίδας Gazzetta δημοσιεύτηκε η πράξη της Γερουσίας με την οποία αποφασίστηκε η ίδρυση του Ιεροσπουδαστηρίου.

Ο θάνατος του Γκίλφορντ, που συνέβη ξαφνικά στο Λονδίνο στις 14 Οκτωβρίου 1827, είχε συνέπεια την απόλυση ορισμένων καθηγητών της Ακαδημίας για λόγους οικονομίας και τον μαρασμό του ιδρύματος. Οι καθηγητές που απολύθηκαν ή των οποίων δεν εγκρίθηκε από τον αρμοστή ο διορισμός, όπως του Κάλβου, ήταν οι αμειβόμενοι από τον πρύτανη. Ο Βρετός, που ήξερε τα πράγματα επειδή τα ζούσε ως διευθυντής της βιβλιοθήκης της Ακαδημίας, μάς λέει ξεκάθαρα την αιτία: «Επειδή ο Κάλβος εγνώριζε την ιταλικήν φιλολογίαν ως την πατρώαν αυτού, ο Κόμης Γυίλφορδ τον επρότεινεν εις την Γερουσίαν ως καθηγητήν της ρηθείσης φιλολογίας και γλώσσης πλην ο μέγας Αρμοστής Άδαμ δεν επεκύρωσε την πρότασιν του Άρχοντος της Ακαδημίας». Αντίθετα, ο Τυπάλδος – Ιακωβάτος αναφέρει: «Ο Κάλβος επαραίτησ’ από τον περασμένο χειμώνα  εξ αιτίας, καθώς έλεγε, πως αυτός μεν ήθελε να παραδίνει δύο μαθήματα τη βδομάδα, ο έφορος τον ήθελε να κάνει τρία».55 Ο αρμοστής Adam σίγουρα δεν θα ήταν ευχαριστημένος με τους στίχους του Κάλβου:

 

Της θαλάσσης καλύτερα

φουσκωμένα τα κύματα

να πνίξουν την πατρίδα μου

ωσάν απελπισμένην

έρημον βάρκαν […]

παρά προστάτας νά ’χωμεν,

 

γι’ αυτό τον λόγο, επίσης, δεν επεκύρωσε τον μόνιμο διορισμό του ασυμβίβαστου καθηγητή Κάλβου.

 

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

  1. Ανακοίνωσή μου για τα γράμματα δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νεα (20.5.1982). Ευχαριστώ τον Πρόεδρο της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας κ. Κ. Νικολάκη-Μούχα, που μού παραχώρησε φωτοαντίγραφα των γραμμάτων.
  2. «Έξι γράμματα του Σολωμού προς τον Λόρδο Γκίλφορντ», περιοδ. Ελληνικά, 29 (1976) 117-131. Βλ., επίσης, την ανακοίνωσή μου που δημοσιεύθηκε ως επιφυλλίδα στην εφημερίδα Η Καθημερινή (18. 5. 1975), την είδηση στην εφημ. Τα Νέα (19. 5. 1975) και το άρθρο του καθηγητή Ε. Κριαρά, «Άγνωστα γράμματα του Σολωμού έρχονται στη δημοσιότητα», Νέα Εστία, ΝΑ΄ (1977), 977-979. Βλ. ακόμα: Γ. Βαλέτα, «Ο Σολωμός και η νεοελληνική κριτική», Νέα Εστία (Χριστούγεννα 1978), 168 και Λ. Πολίτη, «Το πρώτο σχέδιο του Λάμπρου», όπ. παρ. σ. 274 και σ. 275-276.
  3. Στο δοκίμιό του «Πρόλογος για μια έκδοση των Ωδών», Δοκιμές, πρώτος τόμος, γ΄ έκδοση (1974), σ. 181.
  4. Στην υποδειγματική έκδοση του καθηγητή Mario Vitti, Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου (Επιστολές 1813-1820), Θεσσαλονίκη, 1963, σ. 55-56.
  5. Δοκιμές, σ. 181.
  6. Γ. Θ. Ζώρα, Ανδρέας Κάλβος. Βιογραφία – εργογραφία – πρώτες κριτικές – αι Ωδαί». Ανάτυπο από την Νέα Εστία, 1960 (Αφιέρωμα), 28.
  7. Την ευεργετική επίδραση που άσκησε ο Foscolo στον Κάλβο την έχει αναλύσει διεξοδικά ο καθηγητής Ε. Κριαράς στο έξοχο μελέτημά του για τον Κάλβο που δημοσιεύθηκε στο περιοδ. Γράμματα, Η΄ (1945), 194-208 και ανατυπώθηκε στο βιβλίο του Φιλολογικά Μελετήματα Αθήνα, 1979.
  8. Το γράμμα πρωτοδημοσιεύθηκε από τον Mario Vitti στη Νέα Εστία, ΞΖ΄ (1960), 786 και αργότερα συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο του, Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου.
  9. Italian Lessons in four parts. Part I: The synopsis of the Italian Grammar, with exercises upon each rule. Part II: Translation of the first book of Robertson’s History of the Reign of the Emperor Charles V. Part III: Saul, tragedia di Vittorio Alfieri. Le Danaidi, tragedia di Andrea Calbo. Part IV: Extracts from Tasso, Ariosto Petrarca and Dante. By Andrea Calbo. London: Printed for Alexander Black. Pall Mall, MDCCCXX.
  10. Για τη ζωή του Λόρδου Γκίλφορντ και για την ιστορία της Ιονίου Ακαδημίας, βλ.: Ανδρέα Παπαδόπουλου – Βρετού, Notizie biografiche – storiche su Federico conte di Guilford, e sulla da lui fondata Università Ionia, Αθήνα, 1846,  Z. D. Ferriman, Some English Philhellenes. VI, Lord Guilford, The Anglo-Hellenic League, Λονδίνο, 1919, F. H. Marshall, ‘Lord Guilford and Greece’, The Link, 2 (1938), 37-47,  Γ. και Β. Σαλβάνου, Η Ιόνιος Ακαδημία, Αθήνα, 1949, -Ε.Glasgow, ‘Frederick North’, The Greek Gazette, 121 & 122 (Sept. 1977), G. P. Henderson, Η Ιόνιος Ακαδημία (Μετάφρ. Β. Κ. Βώρου) Κέρκυρα, 1980,  Γ. Η. Πεντόγαλου, Η Ιατρική Σχολή της Ιονίου Ακαδημίας, Θεσσαλονίκη, 1980, Γ. Τυπάλδου – Ιακωβάτου, Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας (επιμ. Σ. Ασδραχά), Αθήνα 1992, Ε. Αγγελομάτη – Τσουγκαράκη, Η Ιόνιος Ακαδημία, Αθήνα 1997.
  11. The following works are in the press and will be shortly published by Alexander Black 27, Pall Mall: Calbo’s Modern Greek Lexicon. A Modern Greek and English Dictionary, into which will be introduced many nouns and words, more particular by those connected with the Sciences, which are not found in any other Lexicon. By Andrea Calbo, a native of Greece. Βλ. Γ. Θ. Ζώρα, Αφιέρωμα, 94-95 και Σ. Σωφρονίου, «Ανδρέας Κάλβος», Παρνασσός, 2 (1960) 397.
  12. A Modern Greek and English Lexicon, to which is prefixed an Epitome of Modern Greek Grammar, by the Rev. I. Lowndes, Inspector General of Schools in the Ionian Islands, Corfu. Printed for the Author and sold by Black, Young and Young, Foreign Booksellers, No 2, Tavistock Street, Covent Garden, London, 1837.
  13. Mario Vitti, Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου, σ. 141.
  14. Terence Spencer, Fair Greece, Sad Relic. Literary Philhellenism from Shakespeare to Byron, Λονδίνο, 1954.
  15. Γ. Π. Σαββίδης, «Ο μυλόρδος – ποιητής και ο συνταγματάρχης – τοπογράφος». Ανάτυπο από τις Εποχές, 43 (1966) 3.
  16. Mario Vitti, όπ. παρ., σ. 133.
  17. Πάνος Καραγιώργος, «Έξι άγνωστα γράμματα του Σολωμού προς τον λόρδο Γκίλφορντ», Ελληνικά, (1976) 123.
  18. Mario Vitti, όπ. παρ., σ. 55-56.
  19. Α. Ιντιάνου, «Συμβολή στη μελέτη του Α. Κάλβου», Νέα Εστία, ΙΒ΄ (1938) 1237-1244, και του ίδιου, Άγνωστες σελίδες από τη ζωή και το έργο του Αντρέα Κάλβου. Λευκωσία, 1960, σ. 4. Στη δεύτερη μελέτη δημοσιεύεται πανομοιότυπο της ληξιαρχικής πράξης του πρώτου γάμου του Κάλβου.
  20. Mario Vitti, όπ. παρ., 107.
  21. Z. D. Ferriman, όπ. παρ., σ. 85.
  22. Παρνασσός, 2 (1960).
  23. Mario Vitti, όπ. παρ., σ. 146.
  24. Κατά τη μετάφραση του Ανδρέα Παπαδόπουλου – Βρετού, στο βιβλίο του Notizie biografiche – storiche su Federico conte di Guilford (στην ιταλική και ελληνική γλώσσα) Αθήνα, 1846, σ. 41.
  25. Mario Vitti, Kalvos e i suoi scritti in italiano. Napoli, 1960, σ. 12.
  26. Νέα Καλβικά, Αθήνα, 1970, σ. 61.
  27. ‘La prima poesia in greco di Andrea Calvo’, Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 47 (1972), σ. 202.
  28. Το σονέτο έχει τον τίτλο A Lord Guilford. Βλ. Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα. Τόμος δεύτερος. Πεζά και Ιταλικά. Έκδοση – Σημειώσεις Λίνου Πολίτη. Γ΄ έκδοση (ανατύπωση), σ. 145.
  29. Αρχείο Guilford, Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας.
  30. Βλ. τον συνοπτικό πίνακα στο βιβλίο του Vitti, Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου, καθώς και Κ. Πορφύρη, Ο Ανδρέας Κάλβος Καρμπονάρος. Αθήνα, 1975, σ. 68.
  31. Ν. Α. Βέη (Bees), Ανδρέα Κάλβου, Άπαντα. Λύρα – Ωδαί. Αθήνα, 1959, σ. 34-38.
  32. Κ. Ε. Σολδάτου, «Η ‘Ωδή στους Ιονίους’ του Ανδρέα Κάλβου», Ελληνική Δημιουργία, Ζ΄ (1954) (Αφιέρωμα) 403-405.
  33. Γ. Θ. Ζώρα, (Αφιέρωμα,1960) 100.
  34. Μαίρης Ν. Βέη, «Αίτηση του Ανδρέα Κάλβου προς τον Δήμον Ζακύνθου», Παρνασσός, 3 (1961) 617-652.
  35. Γ. Θ. Ζώρα, (Αφιέρωμα,1960) 15, 16.
  36. Όπ. παρ., σ. 28.
  37. Για τη γλώσσα του Κάλβου θεμελιώδης και αξεπέραστη παραμένει η μελέτη που είχε δημοσιεύσει ο αείμνηστος δάσκαλός μου Ν. Π. Ανδριώτης, καθηγητής της Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, στη Νέα Εστία, Κ΄ (1946) (Αφιέρωμα στον Κάλβο), 157-167, ενώ για τη βαθύτερη κατανόηση των ωδών, βλ. την κατατοπιστική εισαγωγή και τα εκλαϊκευτικά σχόλια στην ερμηνευτική έκδοση του καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, Ανδρέα Κάβου, Ωδές (1-20), Βιβλιοπωλείο της Εστίας (1965).
  38. Κ. Πορφύρη, όπ. παρ., σ. 68.
  39. Betrand Bouvier, ‘Calvo in Geneva’, Modern Greek Writers, Princeton, 1972, σ. 72.
  40. Π. Κ. Ενεπεκίδη, Κοραής – Κούμας – Κάλβος. Αθήνα, 1976, σ. 123-134.
  41. Γ. Θ. Ζώρα, (Αφιέρωμα, 1960), σ. 45.
  42. Annunziamo alla studiosa gioventù che Martedi prossimo il Sig. Calbo incomincierà a dettare le sue lezioni di Letteratura Italiana nella gran Sala di questa Università. Il suo corso dato in Ginevra nel 1824 e 1825, ed ascoltato anche dai più dotti uomini di quella città, si aggira particolarmente sull’influenza che le belle arti, i costumi e gli avvenimenti politici hanno avuto sulla Letteratura Italiana. Egli darà le sue lezioni ogni Martedi e Venerdi dalle ore 7 alle ore 8 p. m. (Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, No 479, Sabato 19 Febbraro s. v. (3 Marzo s. n.) 1827).
  43. Lunedi prossimo 4 corrente alle ore 10 a. m. avrà luogo nella Sala dell’ Università la cerimonia, in cui saranno ricevuti come Dottori della medesima i Signori Dr. Giovanni Sordina, e Dr. Stamatello Pilarino, come parimente riceveranno il Diploma di Dottore il Signore Leopoldo Joss, e Andrea Calvo. Corfù, 1 Giugno 1827 (Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, No 412, Sabato 21 Maggio s. n. (2 Giugno s. n. 1827). Βλ. επίσης, Γ. Τυπάλδου – Ιακωβάτου, Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας. Έκδοση – Εισαγωγή – Σχόλια Σπύρος Ασδραχάς, Αθήνα, 1982, σ. 57-58.
  44. Σπ. Ι. Ασδραχάς, «Από τη ζωή του Κάλβου στην Κέρκυρα», Κερκυραϊκά Χρονικά, 10 (1963) σ. 141, 148.
  45. Κ. Σολδάτου, «Ανδρ. Κάλβος (Από τη Γενεύη στην Κέρκυρα – Διδάκτωρ Φιλοσοφίας – Η πρώτη καθηγεσία του στην Ιόνιο Ακαδημία», Επτανησιακή Πρωτοχρονιά, Α΄ (1960) 16. Βλ. επίσης Γ. Θ. Ζώρα, «Αφιέρωμα» (1960) 48.
  46. Κ. Σολδάτου, όπ. παρ., σ. 23.
  47. Γ. Τυπάλδου- Ιακωβάτου, όπ. παρ., σ. 57-58.
  48. Το πρωτότυπο κείμενο της επιστολής είναι το παρακάτω:
    Corfù, 6.Agosto 1827
    Milord
    La lettera colla quale Vostra Signoria mi ha onorato arrivando in Ancona, mi ha procurato quel piacere che ognuno di noi deve provare sentendolo in buona salute. Continui Iddio a favorire un Padre che ha una famiglia cosi numerosa come lo è la sua. Ho dovuto recordare la mia risposta per soddisfarla sulla domanda che mi fece rapporto i tre Bertolucci. Questi giovani facevano per mare il giro dell’Isola. Sono da pochi giorni ritornati. Gli ho fatto varie visite, e non gli ho mai incontrati in casa. Gli ho fato sapere più volte dal Gusti che desideravo vederli ma finora non si sono presentati da me. Approfittano delle vacanze per distrarsi giovenilmente, non pero trascurano i loro studi, di quel che mi vien detto. Anzi i diversi professori presso i quali frequentano mi assicurano che passeranno agli esami del prossimo Ottobre come filologi nell’Università.
    La nostra litografia comincia a lavorare pochi giorni dopo la sua partenza. Abbiamo già fatto tutte le tavole di cui le scuole di mutuo insegnamento avevano bisognio. Oggi farò mettere sotto il torchio lo stemma che deve servire per i suoi libri: e se posso trovare qualcheduno che sappia disegnare delle carte geografiche mi occuperò anche di questo articolo. Lo credo di grande utilità, perchè non potendo mettere in mano a dei ragazzi degli atlanti di 100 franchi, la litografia potrà fornire di queli da 2 franchi l’uno, e più adattati al sistema d’insegnamento. Tutto cio però avrà luogo dopo la sua approvazione e i suoi consigli.
    Scrivo oggi al Dottor Pilarinos pregandolo di provederci alcuni oggetii indispensabili per lo stabilimento Litografico. Gli atlanti ch’io gli domando e che dovrebbero essere copiati da noi traducendoli in greco sono i migliori, ma non devono essere comprati che quando Vostra Signoria approvasse il proposto lavoro.
    Dei manoscritti che devevano venirci di Grecia non abbiamo avuto ancora veruna notizia; e spero che si risparmierranno la pena di farli venire a Corfù, se, come so dice, Atene fra breve potrà coltivare liberamente, e tranquillamente gli studi e i suoi olivi. Gloriosa Atene! Ma più glorioso colui che riaprirà quel tempio sacrosanto il quale cio lavori del genio ha beneficato l’Europa.
    Le mando l’Atto del Parlamento concernente il seminario. E pregandola di perdonarmi se le accludo una lettera per il Dottore
    ho l’onore di dichiararmi
    Di V. S. Onorevolissima
    Vsr. Dev. Ed Obmo Servitore
    A. Kalvos
    A S. S. Onorevolissima
    il Conte di Guilford Cancell. dell’Università Ionia                  a Spa
  49. Γ. Θ. Ζώρα, Αφιέρωμα, σ. 43.
  50. Αρχείο Γκίλφορντ, Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας.
  51. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, No. 495, 11/23. 6. 1827.
  52. Πάνος Καραγιώργος, «Ανέκδοτη απάντηση του λόρδου Γκίλφορντ σε γράμμα τού Σολωμού», Ελληνικά, 38 (1987), 82-88.
  53. Το γράμμα δημοσιεύθηκε από τον Δ. Ζακυθηνό, ‘‘Les archives de la famile Papadopoulos – Vretos’’, Hellénisme contemporain, 8-9, 536-571. Βλ., επίσης, Γ. Θ. Ζώρα, (Αφιέρωμα), σ. 50.
  54. Πάνος Καραγιώργος, «Ο λόρδος Γκίλφορν και τα Ελληνικά χειρόγραφα», Δελτίο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, 17 (1980) 91-94. Βλ., επίσης, του ίδιου, «Η συλλογή χειρογράφων και σπανίων βιβλίων του λόρδου  Guilford», Πρακτικά του Δ΄Πανιονίου Συνεδρίου, τόμ. Β΄ Κερκυραϊκά Χρονικά, 26 (1982) 409-412.
  55. Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας, σ. 74.