Καθ. Πάνος Καραγιώργος

Στα Αρχεία της κομητείας Kent της Αγγλίας, στην πόλη Maidstone, όπου φυλάσσεται μέρος της αλληλογραφίας του φιλέλληνα Φρειδερίκου North, κόμητα του Guilford, είχα την εξαιρετική τύχη τον Απρίλιο του 1975 να ανακαλύψω με ιδιαίτερη συγκίνηση έξι άγνωστα ως τότε γράμματα του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού προς τον λόρδο Γκίλφορντ.1 Τα γράμματα αυτά (αριθ. Καταλόγου U 471 C 95), όλα γραμμένα στα Ιταλικά, από το ίδιο το χέρι του Σολωμού, χρονολογούνται στην περίοδο 1824-27 και είχαν σταλεί από τη Ζάκυνθο στην Κέρκυρα, όπου ζούσε τότε ο λόρδος Γκίλφορντ.

Στο Κεντ με είχε φέρει από το Πανεπιστήμιο του Birmingham, όπου πραγματοποιούσα μεταπτυχιακές σπουδές με υποτροφία του ΙΚΥ, η κρυφή ελπίδα ότι ανάμεσα στα έγγραφα του αρχείου Γκίλφορντ ίσως υπήρχαν και γράμματα του Σολωμού. Η έρευνά μου, ευτυχώς, δεν υπήρξε άκαρπη. Ενώ ερευνούσα το αρχείο, σε μια δεσμίδα, με πολλή χαρά αναγνώρισα τον γραφικό χαρακτήρα του Σολωμού και αναφώνησα «Εύρηκα!». Είχα μπροστά μου αυτόγραφα γράμματα του Σολωμού! Αμέσως έσπευσα να ανακοινώσω το εύρημα στον δάσκαλό μου, τον καθηγητή Λίνο Πολίτη, ο οποίος σε επιστολή του μού έγραψε: «Εύγε! Έξοχο! Είναι γράμματα του Σολωμού προς τον Γκίλφορντ; Θαυμάσιο το εύρημα.» Λίγο αργότερα, ανακοίνωσή μου για την ανακάλυψη αυτή δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες Η Καθημερινή (18.5.1975), ως επιφυλλίδα, και στα Νέα (19. 5.1975).

Για τον λόρδο Γκίλφορντ (1766-1827) είναι γνωστό ότι υπήρξε ο ιδρυτής και πρύτανης της Ιονίου Ακαδημίας στην Κέρκυρα, του πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου. Ήταν γνωστό επίσης ότι ο Σολωμός του είχε αφιερώσει ένα σονέτο στα Ιταλικά·2 δεν ξέραμε όμως ως τότε τίποτε για την αλληλογραφία και τη φιλία τους. Γιος πρωθυπουργού της Βρετανίας, ο Γκίλφορντ σπούδασε νομικά και κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και αργότερα αποδείχτηκε θερμός φιλέλληνας. Με έξοδά του έστειλε αρκετά ελληνόπουλα να σπουδάσουν σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Ένας από τους σκοπούς της ζωής του ήταν η ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας (1823), την οποία ευτύχησε να οργανώσει ως πρύτανης κατά τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του.3 Όπως φαίνεται από τα γράμματα, ο Σολωμός και ο Γκίλφορντ, ανήκοντας στην τάξη των ευγενών και οι δύο, συνδέονταν με φιλία που θα είχε αρχίσει γύρω στο 1821, όταν ο Γκίλφορντ, περιοδεύοντας τα Επτάνησα ως επόπτης Παιδείας, πέρασε και από τη Ζάκυνθο.4 Εκεί ο Άγγλος λόρδος γνώρισε τον νεαρό Έλληνα κόμη, που πρόσφατα είχε επιστρέψει από τις σπουδές του στην Παβία της Ιταλίας.

Με τη δημοσίευση των έξι αυτών γραμμάτων του Σολωμού προς τον Γκίλφορντ και με τις αντίστοιχες απαντήσεις που στο μεταξύ βρέθηκαν, έρχονται στο φως άγνωστες πληροφορίες, από πρώτο χέρι, για τη ζωή και το έργο της νεανικής περιόδου του εθνικού μας ποιητή και έτσι έχουμε την ευκαιρία να πλησιάσουμε και να γνωρίσουμε καλύτερα τον ποιητή και τον άνθρωπο Σολωμό. Τα γράμματα δημοσιεύονται σε μετάφραση αμέσως πιο κάτω. Με πλάγια στοιχεία είναι τυπωμένες οι λέξεις που υπογραμμίστηκαν στο πρωτότυπο κείμενο από τον Σολωμό. Το πρωτότυπο ιταλικό κείμενο βρίσκεται στο Παράρτημα.

1.

Αξιότιμε φίλε,

26 Φεβρουαρίου 1824 Ν[έα] η[μερομηνία]

Ο καθηγητής Γκρασσέττι έρχεται αυτού για δουλειές του, φίλτατός μου, διακεκριμένος λόγιος και συγγραφέας ικανότατος. Θα έρθει σε σάς, που συνηθίζετε να δέχεσθε με καλοσύνη όλους τους ανθρώπους του πνεύματος, σε σάς που σάς τιμούν όλοι όσοι έχουν φωτισμένο πνεύμα και ευγενική καρδιά. Θα με λυπούσε αν ο άνθρωπος αυτός αναγκαζόταν να απομακρυνθεί από τον τόπο αυτό για περισσότερο καιρό από ό,τι είναι ανάγκη, γιατί, είναι αλήθεια, αυτό θα ήταν ατυχία για μάς. Σας ασπάζομαι στο μέτωπο, όπου είναι αποτυπωμένη τόση ευγένεια αισθημάτων, και περιμένω με ανυπομονησία να σάς ξαναδώ.

Υπηρέτης και φίλος σας

Διονύσιος Σολωμός

ΥΓ. Ψιθυρίστηκε πως μπορούσατε να έρθετε εδώ στη θέση του Μ. Μπορώ να σάς διαβεβαιώσω πως όλων οι καρδιές ένιωσαν μεγάλη ικανοποίηση.

Προς την Αυτού Εξοχότητα τον ευγενή Λόρδο Κόμητα του Γκίλφορντ, Κέρκυρα

Το γράμμα είναι γραμμένο με μαύρη μελάνη, όπως είναι άλλωστε όλα, σε χοντρό αρίγωτο χαρτί διαστάσεων 22,5Χ36,6 εκ., που είναι διπλωμένο στα δύο. Το χαρτί φέρει το υδατόσημο STAINS & Co 1820. Στην πρώτη σελίδα είναι γραμμένο το κείμενο, στην τελευταία, που είναι ξαναδιπλωμένη ώστε να αποτελεί συγχρόνως και φάκελο, είναι γραμμένη η διεύθυνση: Α sua Eccellenza Il Nob. Lord Co: di Guilford, Corfù.  Στο ίδιο μέρος, άλλο χέρι, που αργότερα ταξινόμησε αλφαβητικά κατά αποστολέα τα γράμματα, και το οποίο μάλλον είναι του Ιακώβου Λουζινιάν,5γραμματέα του Γκίλφορντ, σημείωσε με την καλλιγραφική του γραφή: 1824, Zante 26 Febbrajo, Dionisio Salamon. Είναι φανερό ότι το γράμμα είναι «συστατικό» για τον ιταλό καθηγητή Gaetano Grassetti,  φίλο του Σολωμού, που για πολιτικούς λόγους είχε καταφύγει από την Ιταλία στην Ελλάδα και ζούσε τότε στη Ζάκυνθο, όπου και δίδασκε. Ο Γκρασσέττι είναι και ο πρώτος που μετέφρασε τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού στα Ιταλικά.6 Αργότερα διορίστηκε καθηγητής της λατινικής και ιταλικής φιλολογίας στην Ιόνιο Ακαδημία. Πέθανε στις 19 Απριλίου 1836.

Το υστερόγραφο είναι αινιγματικό, όσον αφορά στο πρόσωπο που κρύβεται κάτω από το αρχικό γράμμα Μ., στου οποίου τη θέση ψιθυριζόταν ότι θα πήγαινε ο Γκίλφορντ. Πρόκειται ασφαλώς για τον Μaitland, τον σκληρό πρώτο ύπατο αρμοστή στα Ιόνια Νησιά, που είχε πεθάνει στη Μάλτα πριν από έναν σχεδόν μήνα (17 Ιανουαρίου 1824).

2.

Αξιότιμε φίλε,

Σάς γράφω αυτές τις δυο γραμμές για να μάθω νέα για την υγεία σας και για να σάς εκδηλώσω την επιθυμία που αισθάνομαι να σάς ξαναδώ. Είχαν διαδοθεί δυσάρεστες φήμες για την υγεία σας και δεν μπορώ να σας πω πόση ανησυχία μού προκάλεσαν. Κοίταζα λίγο λοξά εκείνο το καημένο το άσπρο κρασί κάθε φορά που περνούσα μπροστά του και σκεφτόμουν πως ίσως θα έπρεπε να το πιω χωρίς τη συντροφιά σας, και μού φαινόταν πως θα έπρεπε να έχει πια χαλάσει. Αλλά ελάτε γρήγορα και θα το βρείτε να μην έχει πάθει τίποτε, τίποτε απολύτως, και με αυτό θα πιούμε στην υγεία του καλού μας Σπύρου, ο οποίος, είμαι βέβαιος πως την ίδια ώρα θα κάνει το ίδιο για μάς με κείνο το λιγοστό που του έχω στείλει. Θα έρθετε αρκετά γρήγορα;

Είμαι βέβαιος ότι θα έχετε λάβει το γράμμα μου. Ωστόσο, εξακολουθήστε να μού δείχνετε την αγάπη σας και αποδείξτε τό μου με το να έρχεσθε στο σπίτι μου συχνότερα από άλλοτε, γιατί το σπίτι μου θα γιορτάσει πολύ τον ερχομό σας.

Ο πολύ αφοσιωμένος φίλος σας

Διονύσιος Σολωμός

All Onorevolissimo Signore il Sigr Conte di Guilford, etc. etc. etc., Corfù.

Το δεύτερο γράμμα είναι γραμμένο σε πολύ λεπτό, αρίγωτο χαρτί, με διαστάσεις λίγο μεγαλύτερες από του πρώτου (24,7Χ41 εκ.) και στη μέση έχει το υδατόσημο LONDON. Το χαρτί είναι διπλωμένο έτσι ώστε να αποτελεί και φάκελο, κατά τον ίδιο τρόπο με το πρώτο. Το γράμμα είναι αχρονολόγητο, πράγμα όχι ασύνηθες για τον Σολωμό. Σε οπισθόγραφη σημείωση το ίδιο ξένο χέρι που τακτοποίησε την αλληλογραφία αργότερα σημείωσε: 1824 Dionisio Salomon.

Έντονη στο γράμμα αυτό είναι η ανησυχία του Σολωμού για την υγεία του σεβαστού του φίλου. Η υγεία του Γκίλφορντ, από τα νεανικά του ακόμα χρόνια, ήταν επισφαλής. Η αγάπη του Σολωμού για το κρασί, ιδιαίτερα για τη verdea, μάς είναι γνωστή. Ο Σπύρος που αναφέρεται στο γράμμα είναι, χωρίς αμφιβολία, ο Σπυρίδων Τρικούπης, προστατευόμενος παλαιότερα και, για σύντομο χρονικό διάστημα, γραμματέας του Γκίλφορντ, κοινός φίλος, που όπως είναι γνωστό, σε μία από τις επισκέψεις του στη Ζάκυνθο, έπεισε τον

Σολωμό να γράψει τα ποιήματά του στα Ελληνικά.

3.

Αξιότιμε φίλε,

22 Μαρτίου 1825

Σήμερα το πρωί ήρθαν με το αγαπητό σας γράμμα εκείνοι οι δύο Ιρλανδοί νέοι και μού στέρησαν την ευχαρίστηση να τους περιποιηθώ, όπως θα μου το υπαγόρευε η δική σας παράκληση, επειδή μού ανακοίνωσαν ότι φεύγουν απόψε. Με παρηγόρησαν όμως λέγοντάς μου πως θα επέστρεφαν σύντομα στη Ζάκυνθο και πως θα φρόντιζαν να με δουν και πάλι.

Εσείς όμως τί κάνετε; Πόσο σάς περιμένουν οι φίλοι σας εδώ στη Ζάκυνθο! Πίστευα ότι θα σάς είχαμε εδώ σε λίγες μέρες και βλέπω στο γράμμα σας πως δεν θα ξεκινήσετε παρά τον Ιούνιο. Πολύ θα με λυπούσε αν αυτό γινόταν προς το τέλος Ιουνίου, γιατί δεν θα με βρίσκατε εδώ. Στο τέλος Μαΐου έρχομαι στην Κέρκυρα για να πάω από εκεί στην Τοσκάνη, και ύστερα πιθανόν στη Γαλλία. Πάντως θα ιδωθούμε και αυτό μου δίνει απέραντη ευχαρίστηση.

Απόψε αναχωρούν επίσης και τα αδέλφια του Σπύρου μας, ο οποίος εδώ και μερικόν καιρό δεν μού γράφει. Την ωδή στο θάνατο του Μπάιρον θα τη στείλω να τυπωθεί μόλις δω τυπωμένη την άλλη για την ελευθερία, πού όπως με πληροφορούν, μεταφράστηκε στα Γαλλικά και στα Αγγλικά. Έχω ιδεί επίσης σχετικά με το ίδιο θέμα  στο τεύχος 399 του περιοδικού «The London Littrary»[sic] ένα άρθρο με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου, στο μεταξύ όμως την ωδή δεν την είδα τυπωμένη.

Θα μού κάνατε μεγάλη χάρη αν λαβαίνατε τον κόπο να μού στείλετε με πρώτη ευκαιρία το έργο του κυρίου Like (έτσι νομίζω πως γράφεται, προφέρεται Λάικ) για τις διαλέκτους της νεοελληνικής γλώσσας, που ξέρω πως υπάρχει στην Κέρκυρα, και θα σάς το επιστρέψω όσο γίνεται πιο γρήγορα.

Σας παρακαλώ να συνεχίζετε να με αγαπάτε, όπως το ξέρω και όπως μού το λένε όλοι πως με αγαπάτε, κι εγώ δεν θα πάψω να θεωρώ πως είμαι πάντοτε

Ο πιο αφοσιωμένος σας φίλος και υποχρεωμένος υπηρέτης σας

Διονύσιος Σολωμός

ΥΓ. Στο γράμμα σας της 18ης Δεκεμβρίου 1824 θα απαντήσω προφορικά.

Προς τον Κύριο κ. Κόμητα του Γκίλφορντ, Κέρκυρα.

Το τρίτο γράμμα είναι το εκτενέστερο.7 Είναι γραμμένο σε χαρτί παρόμοιο με το προηγούμενο και έχει τις ίδιες διαστάσεις (25Χ42 εκ.). Η επιγραφή είναι γραμμένη Γαλλικά: A Monsieur Mons.Le Comte de Guilford, Corfu. Και σ’ αυτό το γράμμα υπάρχει από το ίδιο άλλο χέρι η σημείωση: 1825 Zante 22 Marzo Sigr Dionisio Salomon.

Ο μειλίχιος χαρακτήρας του Γκίλφορντ τον έκανε πολύ αγαπητό στον κύκλο του Σολωμού στη Ζάκυνθο. Γι’ αυτό και τον περίμενε κι ο ίδιος ο Σολωμός με ανυπομονησία. Το ταξίδι του Σολωμού στην Τοσκάνη και από εκεί στη Γαλλία, για το οποίο πρώτη φορά μαθαίνουμε, δεν πραγματοποιήθηκε. Αναφέρεται και πάλι ο κοινός φίλος, ο Σπυρίδων Τρικούπης.

Το αγγλικό περιοδικό που αναφέρει ο Σολωμός στο τεύχος 399 της 11ης Σεπτεμβρίου 1824 και στη σελίδα 587 (και όχι 58, όπως από αβλεψία σημειώνει ο Λίνος Πολίτης στις Επιστολές, σ. 94) πραγματικά δημοσίευσε ένα απόσπασμα από τον  «Ύμνο εις την Ελευθερίαν».8 Το απόσπασμα αυτό, στο οποίο προτάσσεται σύντομο σημείωμα του εκδότη, περιλαμβάνει μόνο τις οχτώ τελευταίες στροφές (έκκληση της Ελευθερίας προς τους χριστιανούς ηγεμόνες της Ευρώπης για βοήθεια). Στο τέλος των στροφών, που δημοσιεύονται Ελληνικά, ακολουθεί πεζή μετάφρασή τους που υπογράφεται με τα αρχικά G. L. Ο μεταφραστής δεν μπορεί να είναι άλλος από τον Βρετανό G[eorge] L[ee], ελληνομαθή, που είχε υπηρετήσει ως γραμματέας του στρατηγού Church στην Ελλάδα και της Ελληνικής Αντιπροσωπείας στο Λονδίνο.9 Το σύντομο εισαγωγικό σημείωμα του εκδότη, σε μετά-φραση, αναφέρει: «Οι στίχοι αυτοί στην ελληνική δημοτικήγλώσσα, όπως χρησιμοποιείται τώρα, είναι όχι μόνο περίεργοι από φιλολογική άποψη, αλλά θα ενδιαφέρουν, νομίζουμε, τους αναγνώστες μας, ως δείγμα των ελληνικών συναισθημάτων τον καιρό αυτό. Ολόκληρο το χειρόγραφο ποίημα από όπου είναι παρμένοι αποτελείται από 156 στροφές και έχουν ασφαλώς μεγάλη αξία τόσο για την έκφραση όσο και για την θέρμη των σκέψεων. Ο Εκδότης.»

Το βιβλίο που ζητά ο Σολωμός να δανειστεί από τον Γκίλφορντ είναι το έργο Researches in Greece (Λονδίνο, 1814) του γνωστού συνταγματάρχη – τοπογράφου William Martin Leake (ο Σολωμός ανακριβώς τον αναφέρει ως Like).

4.

Αξιότιμε φίλε,

Σάς ευχαριστώ για τις φροντίδες που αναλάβατε για να μού βρείτε το βιβλίο που σάς ζητούσα. Ο Μικαρέλλι μού είπε πως επειδή δεν μπορούσατε να μού στείλετε το μοναδικό αντίτυπο που υπάρχει στην Κέρκυρα, γιατί είναι δημόσιο κτήμα, θέλατε να γράψετε στο Λονδίνο για να σάς έλθει. Δεν είναι ανάγκη, επειδή δεν θα φτάσει εγκαίρως, ενώ εγώ σ’ ένα μήνα δεν θα βρίσκομαι πια ατή Ζάκυνθο.

Ο Γκρασσέττι μας παραμένει εδώ περιμένοντας μια οριστική απάντηση σχετικά με την υπόθεση που ξέρετε. Όποια κι αν είναι η απάντηση που θα μάς δώσετε, δεν θα θέλαμε παρά ένα Ναι ή ένα Όχι, ώστε ο ξένος που τιμά τον τόπο μας με τη σοφία του να μπορέσει να κανονίσει ανάλογα. Ασφαλώς, αν τυχόν το πράγμα δεν γίνει, πιστεύω πως θα ήταν μεγάλη ατυχία για το εκεί Πανεπιστήμιο. Χαίρετε. Πιστεύετέ με πάντοτε ότι είμαι

ο αφοσιωμένος φίλος και υπηρέτης σας

Διονύσιος Σολωμός

Προς τον εντιμότατο κόμητα του Γκίλφορντ, κτλ. κτλ. κτλ., Κέρκυρα.

Το τέταρτο γράμμα, όπως και το δεύτερο, είναι αχρονολόγητο. Το χαρτί έχει διαστάσεις ίδιες με το προηγούμενο (25 Χ42 εκ.). Ο γραφικός χαρακτήρας της διεύθυνσης, γραμμένης στα Αγγλικά, δεν φαίνεται να είναι του Σολωμού. Δίπλα της το ίδιο άλλο χέρι σημείωσε:  1825 Zante Sigr D. Salomon. Received 7th May. Το γράμμα, δηλαδή, ελήφθη στις 7 Μαΐου 1825. Η διεύθυνση: To the Right Honourable the Earl of Guilford, Corfù.

Το βιβλίο για το οποίο γίνεται εδώ λόγος είναι, ασφαλώς, αυτό που ζητούσε να δανειστεί ο Σολωμός με το προηγούμενο γράμμα του. Ο Μικαρέλλι ήταν αναπληρωτής προξένου στο αυστριακό προξενείο του Μοριά και της Ρούμελης, το οποίο είχε μετακινηθεί τότε από την Πάτρα στη Ζάκυνθο.10 Επαναλαμβάνεται η πρόθεση του Σολωμού να απουσιάσει τον Ιούνιο από τη Ζάκυνθο. Το ταξίδι φαίνεται ότι δεν πραγματοποιήθηκε. Για τον Γκρασσέττι, είδηση δημοσιευμένη στην επίσημη εφημερίδα των Ιονίων Νήσων μάς πληροφορεί ότι διορίστηκε καθηγητής στην έδρα της Λατινικής Γλώσσας και Φιλολογίας.11

5.

Αξιότιμε φίλε,

Ζάκυνθος 8 Δεκεμβρίου 1826.

Από πολύ καιρό επιθυμούμε να σας  ξαναδούμε εδώ στα μέρη μας, για να σας ευχαριστήσουμε όλοι δια ζώσης φωνής για τις πατρικές και γενναιόδωρες φροντίδες που αναλαμβάνετε για τη φτωχή μας νεολαία, αλλά εσείς μας αφήνετε με την επιθυμία μόνο, πράγμα που είναι πραγματικά πολύ λίγο. Και εγώ ιδιαίτερα είχα την ελπίδα τουλάχιστον αυτόν το χρόνο να σας αγκαλιάσω, για να ανταμειφθώ για την ανησυχία που μου έχετε προκαλέσει με τους κινδύνους που διατρέξατε και να κάνω με όλη μου την καρδιά την πρόποση στην υγεία σας, που είναι πράγμα τόσο αναγκαίο σε πάρα πολλούς. Ούτε θέλω να σας κρύψω ότι είχα στον νου μου να σας μιλήσω τελευταία για κάτι που πρέπει, νομίζω, να σάς ενδιαφέρει πολύ, εφόσον είναι κάτι σχετικό με το Πανεπιστήμιό σας. Πρόκειται για το εξής: Επειδή διαπιστώσατε την ανάγκη να ανατεθούν περισσότερα από ένα μαθήματα στον κάθε καθηγητή, θα ήθελα να σας προτείνω για την Ιατρική έναν δικό μας από τη Ζάκυνθο, ο οποίος και για τις επιστημονικές του γνώσεις και για την ακεραιότητα του ήθους του είναι ένας από τους πιο εξαίρετους στην πόλη.  Είναι ο γιατρός κύριος Ιωάννης Κορκός, του οποίου η φιλία με τιμά, ικανότατος ελληνιστής, και με πρόσφατες σπουδές που τις τελείωσε εδώ και τρία χρόνια στα πανεπιστήμια της Ιταλίας. Αν το κρίνετε καλό να τον χρησιμοποιήσετε, σας διαβεβαιώνω πως θα προσθέσετε ένα νέο κόσμημα στο Πανεπιστήμιό σας, κι εγώ θα χαρώ πάρα πολύ γι’ αυτό.

Ωστόσο, πότε θα μπορέσω να έχω την ελπίδα να σας ξαναδώ; Για μένα η μέρα εκείνη θα είναι μια πραγματική  γιορτή, χαρούμενη όπως ήταν για μένα, όταν ήμουν παιδάκι, η μέρα των Χριστουγέννων, η Πρωτοχρονιά ή άλλες Όπως και να είναι, μήν ξεχνάτε εκείνον που τόσο σάς αγαπά και θαυμάζει τις αρετές σας και επιθυμεί να του δίνετε την ευκαιρία να δείχνεται

ο αφοσιωμένος φίλος σας

Διονύσιος Σολωμός

Προς τον διακεκριμένο κύριο Κόμητα Γκίλφορντ, Κέρκυρα.

Το πέμπτο γράμμα είναι γραμμένο επίσης σε λεπτό χαρτί διαστάσεων 24,3Χ38 εκ. Διπλωμένο κι αυτό στα δύο, έχει στην πρώτη σελίδα το κείμενο και στην τελευταία την επιγραφή:All’Ottimo Sigr Conte di Guilford, Corfù. Κάτω ακριβώς από τη διεύθυνση υπάρχει εκτύπωση από σφραγίδα του ταχυδρομείου με τη λέξη FRANCA (ελεύθερη) μέσα σε πλαίσιο. Στον  ίδιο χώρο υπάρχει και μια άλλη χαρακτηριστική λεπτομέρεια: Στο μέσον μιας άλλης μισής στρογγυλής σφραγίδας από βουλλοκέρι που έχει απομείνει πάνω στο γράμμα, διακρίνεται σύμπλεγμα με τα αρχικά του Σολωμού με τα γράμματα  …MO VERUM VO… Τα γράμματα που λείπουν μπορούμε να τα αποκαταστήσουμε με τη βοήθεια των όσων γράφει ο Λίνος Πολίτης στο βιβλίο του Ο Σολωμός στα γράμματά του. Ο Σολωμός ήταν ο νουνός του μικρού Στέφανου, γιου της οικογένειας Βούλτσου.  Όπως αναφέρει ο Πολίτης, «Ύστερα από τα βαφτίσια βρέθηκαν στις φασκιές του παιδιού ένα χρυσό ρολόγι και δυο σφραγίδες («σιγγίλια»), το ένα μ’ ένα οικόσημο, το άλλο με την επιγραφή «Verum amo, verum volo» (Αγαπώ την αλήθεια, θέλω την αλήθεια)…».12 Φαίνεται λοιπόν ότι η λατινική αυτή φράση ήταν το «μόττο» του Σολωμού. Την ίδια αυτή φράση τη βλέπουμε αποτυπωμένη, τη μισή, στο βουλλοκέρι της επιστολής. Από το γράμμα συνάγεται ότι ο Γκίλφορντ, είτε επειδή η υγεία του δεν του το επέτρεπε είτε επειδή ήταν πολύ απασχολημένος με το πανεπιστήμιο στην Κέρκυρα, δεν επισκέφθηκε τη Ζάκυνθο κατά το 1826. Στο τέλος της χρονιάς ο Σολωμός του γράφει και του εκδηλώνει την επιθυμία να τον ξαναδεί. Με την ευκαιρία αυτή συνιστά στον πρύτανη τον φίλο του γιατρό Ιωάννη Κορκό για θέση καθηγητή της Ιατρικής, αν υπήρχε ανάγκη. Οι πληροφορίες που έχουμε για τον Κορκό δεν είναι αρκετές. Ο ιστορικός της Ζακύνθου Λεωνίδας Ζώης μας πληροφορεί λακωνικά: «Κορκού Ιωάννης Ν., σπουδάσας εν Ιταλία την Ιατρικήν, κατά την δαφνηφορίαν εγράφη υπό φίλου Ν. Ν. δραμάτιον υπό τον τίτλον L’alloro, παρασταθέν το 1821».13 Επίσης το όνομα Dottor Giovanni Corcò είναι γραμμένο ως 16ο σε κατάλογο προκρίτων της Ζακύνθου, ενώ το όνομα του Σολωμού βρίσκεται πιο κάτω.14 Η απάντηση του Γκίλφορντ στο γράμμα αυτό του Σολωμού βρέθηκε δέκα περίπου χρόνια αργότερα, σε αντίγραφο, σε τμήμα του Αρχείου Γκίλφορντ που αποκτήθηκε από την Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας (βλ. το επόμενο κεφάλαιο με τίτλο «Ανέκδοτη απάντηση του λόρδου Γκίλφορντ σε γράμμα του Σολωμού»).

6.

Αξιότιμε φίλε,

Αν σάς παρακάλεσα ποτέ (και σάς έχω βέβαια παρακαλέσει περισσότερες από μία φορά) να έχετε την καλοσύνη να με εξυπηρετήσετε, τη φορά αυτή είναι που σάς παρακαλώ όσο γίνεται περισσότερο. Γιατί, αλήθεια, τί άλλο θα μπορούσε να ενδιαφέρει περισσότερο τον κόμητα Γκίλφορντ από το να του πει κανείς ότι πρόκειται να κάνει το καλό; – Ο καθηγητής Κανέλλα, μόλις έφτασε στη Ζάκυνθο, έλαβε διαταγή να φύγει μετά από λίγες μέρες. Η διαταγή αυτή του στερεί την ευκαιρία που θα είχε για μια τύχη όχι ευκαταφρόνητη και τον τόπο από ένα όφελος όχι συνηθισμένο, επειδή πολλοί οικογενειάρχες, από τους πιο σημαντικούς, τον παρακαλούν να δεχτεί να μορφώσει τους γιους τους. Αυτός όμως, για να υπακούσει στις διαταγές των ανωτέρων του, ετοιμαζόταν να φύγει και συγχρόνως έστειλε ένα υπόμνημα στον στρατηγό, για να του δώσει την άδεια να επιστρέψει, προσφέροντας οποιαδήποτε εγγύηση για την καλή του διαγωγή, αφού ο καθένας από μάς είναι προθυμότατος να εγγυηθεί για λογαριασμό του. Είναι νέος με μεγάλη εξυπνάδα κι ακόμα πιο μεγάλη καρδιά και τον αγαπώ με όλη μου την καρδιά και για έναν άλλο λόγο: ότι δηλαδή, ανάμεσα σε όσους μού μίλησαν με σεβασμό και ενθουσιασμό για το όνομά σας, αυτός ξεχώρισε ανάμεσα στους πρώτους για τον εμπνευσμένο ενθουσιασμό του. Σάς εξορκίζω στις τόσες αρετές που σάς διακρίνουν, στην αγάπη που είχατε για τον πατέρα σας, πείτε ένα λόγο στον στρατηγό, ώστε ο τόπος μας να μη στερηθεί από αυτό το αγαθό, και ο άξιος αυτός ξένος να μη στερηθεί από τα τόσα ωφελήματα που του προσφέρονται εδώ, που με αυτά ο καλός νέος επιθυμεί να ελαφρώσει τα γηρατειά μιας μάνας που την αγαπά πάρα πολύ. Θα σας είναι ευγνώμων σε όλη του τη ζωή, κι εγώ μαζί του, και θα το χαιρόμαστε κι οι δυο μας να μιλούμε για σας και να κοιτάμε ποιος θα πει τα πιο πολλά.  Πιστεύετέ με πως είμαι πάντοτε

ο αφοσιωμένος φίλος σας

Διονύσιος Σολωμός

Το τελευταίο γράμμα είναι αχρονολόγητο. Από σημείωση όμως στην 4η σελίδα του(1827. Zante, Sigr D. Salamon. Rice[vu]ta ai primi di Marzo), μαθαίνουμε ότι το γράμμα ελήφθη στις αρχές Μαρτίου 1827. Το χαρτί (18,8Χ22 εκ.) είναι διπλωμένο στα δύο. Έχει το κείμενο βιαστικά γραμμένο και στις δύο όψεις, ενώ η 3η σελίδα είναι λευκή. Φαίνεται πως το γράμμα στάλθηκε μέσα σε φάκελο. Επειδή το κείμενο είναι γραμμένο και στην πίσω όψη, το μελάνι «πότισε» και η ανάγνωση είναι δύσκολη. Και αυτό το γράμμα του Σολωμού χαρακτηρίζεται από αλτρουισμό. Αφορά υπόθεση φίλου του, του νεαρού καθηγητή Antonio Canella, για τον οποίο ο Λίνος Πολίτης μάς δίνει τις παρακάτω πληροφορίες: «Ο Antonio Canella γεννήθηκε στο Schio (μικρή πόλη κοντά στη Vicenza) το 1796 και πέθανε, νέος ακόμη, στην Κωνσταντινούπολη το 1831.Η ζωή του ήταν γεμάτη περιπέτειες. Μόλις δεκαεφτά χρονών πολέμησε μαζί με τους Γάλλους, και το 1822 έγινε καπουτσίνος μοναχός· αφού, για τις σάτιρες που δημοσίευε, τον έδιωξαν από τη Φεράρα και από την Τοσκάνη, κατέφυγε στην Ελλάδα. Πότε ακριβώς ήρθε δεν το ξέρουμε· στη Ζάκυνθο, όπως γράφει ο Σολωμός, μόλις είχε φτάσει. Η διαταγή που πήρε να φύγει μέσα σε λίγες μέρες ίσως δεν είναι άσχετη με την ταραγμένη ζωή του και τις ως τότε εξορίες του . Έφυγε τότε άραγε ο Canella από τα Εφτάνησα (και την Ελλάδα) και πήγε αμέσως στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε; Ο βιογράφος του, ό. π., αναφέρει πως ο Canella εξέδωσε στην Ελλάδα εφημερίδα, Il Filelleno. Δημοσίευσε επίσης σε λυτό δίφυλλο, μια σαπφική ωδή για τον Γκίλφορντ, με την ευκαιρία της επανόδου του στην Κέρκυρα, ύστερ’ από την αρρώστια που είχε περάσει στη Βενετία…».15

Στο γράμμα αυτό του Σολωμού ο Γκίλφορντ απάντησε με το παρακάτω, σε μετάφραση από τα Ιταλικά:

Κέρκυρα, 24 Μαρτίου 1827

Πολυαγαπημένε φίλε,

Είχα ήδη μιλήσει στην Εξοχότητά του πριν από την αναχώρηση του Κανέλλα με την ελπίδα να κάνω να ανακληθεί η διαταγή για την απομάκρυνσή του, αλλά βρήκα τόσο λίγη διάθεση για χάρη του, ώστε θα ήταν ανώφελο να επανέλθω και να ζητήσω αυτή τη χάρη. Αυτός πρέπει να έχει ήδη φύγει για το Ναύπλιο, όπου πιστεύω ότι δεν θα μείνει πολύ αφού δεν ξέρει τα Ελληνικά. Με είχατε κάνει να πιστέψω ότι θα σας έβλεπα εδώ αυτή την Άνοιξη κατά την μετάβασή σας στην Ιταλία. Αντί αυτού θα σας δω όπως ελπίζω σε λίγες εβδομάδες στη Ζάκυνθο, αν όπως λένε, ξαναρχίσει τη λειτουργία του το ατμόπλοιο. Είδα σήμερα το πρωί τους αντιπροσώπους σας, Κομούτο, Ρώμα και Μελησσινό. Και μιλήσαμε πολύ για σας. Θα ήθελα όμως να είσθε παρών. Αντίο, αγαπητέ φίλε, σάς ασπάζομαι με όλη μου την καρδιά και ανταποδίδω όλα τα αισθήματά σας. (υπογρ.) Κόντης του Γκίλφορντ Στον ευγενή κύριο

κ. Κόντη Σολωμό

Ζάκυνθο.16

Ο ξαφνικός θάνατος του λόρδου Γκίλφορντ, που συνέβη στο Λονδίνο στις 14 Οκτωβρίου 1827, έθεσε τέρμα στην αλληλογραφία των δύο ανδρών.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Στον καθηγητή Terence Spencer, διευθυντή του Ινστιτούτου Σαίξπηρ (Shakespeare Institute) του Πανεπιστημίου του Birmingham, καθώς και στον Δρ. F. Hull, διευθυντή των Αρχείων της κομητείας του Kent, εκφράζω και από εδώ θερμές ευχαριστίες για τη διευκόλυνση στις ερευνητικές μου προσπάθειες.
2. Διονυσίου Σολωμού, Άπαντα, τομ. 2, Πεζά καιΙταλικά. Έκδοση – σημειώσεις Λίνου Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, σ. 145-6.
3. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη ζωή του λόρδου Γκίλφορντ και την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας, βλ.: Ανδρέα Παπαδόπουλου – Βρετού, Notizie biografiche – storiche su Federico conte di Guilford, e sulla da lui fondata Università Ionia (Αθήνα, 1846)· Z. D. Ferriman, Some English Philhellenes, VI, Lord Guilford, The Anglo-Hellenic League (Λονδίνο, 1919)· F. H. Marshall, ‘Lord Guilford and Greece’, The Link, 2 (1938) 37-47· Γ. και Β. Σαλβάνου, Η Ιόνιος Ακαδημία (Αθήνα, 1949)· Αrthur Foss, ‘The Ionian University and the 5th Earl of Guilford’, The Anglo-Hellenic Review, 9 (1994). Βλ. επίσης, Β. Σταμάτη – Μπόμπου, «Η Βιβλιοθήκη Guilford στην Κέρκυρα (1824-1830)», Ο Ερανιστής20 (1995) 97-162.
4. Σ. Μ. Θεοτόκη, ‘Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1453-1864)’, Κερκυραϊκά Χρονικά, 5 (1956) 91, 98.
5. Ο  Ιάκωβος Λουζινιάν (James Lusignan), απόγονος των Λουζινιάν της Κύπρου, υπήρξε προστατευόμενος και ιδιαίτερος γραμματέας του λόρδου Γκίλφορντ. Με την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας διορίστηκε καθηγητής της Αγγλικής Φιλολογίας και συγχρόνως γενικός γραμματέας του ιδρύματος. Βλ. σχετικά: Ν. Κ. Λανίτης, «Ένας Λουζινιάν», Ελληνική Δημιουργία, 1 (1948) 737-738 και Π. Καραγιώργος, «Τρία γράμματα του γραμματέα της Ιονίου Ακαδημίας Ιακώβου Λουζινιάν προς τον πρύτανή της λόρδο Γκίλφορντ»,Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, 12 (1975) 75-82.
6. Ύμνος εις την Ελευθερίαν. Έγραψε Διονύσιος Σολωμός Ζακύνθιος τον Μάιον μήνα 1823. Inno alla Libertà, Dionisio Solomos da Zacinto scrisse il Mese di Maggio 1823. Volgarizzato in prosa Italiana da G.Grassetti, Prof. Di Lettere italiane e latine in Zante. Edizione III. Εν Μεσολογγίω, εκ της τυπογραφίας Δ. Μεσθενέως, 1825.
7. Μετάφραση της επιστολής αυτής δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά ως επιφυλλίδα στην εφημερίδα Η Καθημερινή (18.5.1975).
8. Ο πλήρης τίτλος του αγγλικού περιοδικού είναι The Literary Gazette, Journal of Belles Lettres, Arts, Sciences &c. Το απόσπασμα  από τον Ύμνο δημοσιεύτηκε με την ακόλουθη επιγραφή: Literary and Learned. Extract from an Ωδή εις την ελευθερίαν, composed by Dionisius Solomos of Zante. Βλ. Λουκίας Δρούλια, «Η πρώτη δημοσίευση και μετάφραση των στρ. 151-158 του Σολωμικού Ύμνου», Ο Ερανιστής, 12 (1975) 1-6.
9. Douglas Dakin, British and American Philhellenes during the War of Independence, 1821-1833, Θεσσαλονίκη, 1955, σ. 104, 142.
10. Χάρη στην έρευνα του Λέανδρου Βρανούση (Νέα Εστία, ΡΕ΄ (1974), 990-1002), μαθαίνουμε πολλά για τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του Μικαρέλλι, ο οποίος είχε στείλει μια εμπαθέστατη αναφορά στον Μέττερνιχ για την φιλελληνική δραστηριότητα του Μπάιρον στην Ελλάδα.
11. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Ionie, No 409, 17-29 Οκτ. 1825.
12. Ο Σολωμός στα γράμματά του, Αθήνα, [1956], σ. 16.
13. Λεξικόν ιστορικόν και λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1963, σ. 317.
14. Βλ. φωτοτυπία του καταλόγου (από το Αρχείο Αλ. Μαυροκορδάτου) στο βιβλίο του Γ. Ν. Παπανικολάου, Διονυσίου Σολωμού Άπαντα, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1970, σ. 206.
15. Λίνου Πολίτη, Επιστολές Σολωμού, Αθήνα [1956], σ. 133-134).
16. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Κατάστιχο αντιγράφων επιστολών Γκίλφορντ. Βλ. και Β. Μπόμπου – Σταμάτη, «Αλληλογραφία Γκίλφορντ με Κάλβο – Σολωμό», Δελτίον της Ιονίου Ακαδημίας, τόμος Β΄, Αφιέρωμα στη μνήμη Λίνου Πολίτη, Κέρκυρα, 1986, σ. 205.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Το πρωτότυπο κείμενο των επιστολών:

1.

Egregio amico!

S. N. 26 Febbrajo 1824.

Il Professor Grassetti viene in quelle parti per affari suoi, amicissimo mio, letterato distinto, e scrittore valorosissimo. Verrà da voi, che siete uso di accogliere con bontà tutti gli ingegni, da voi che onorate tutti quanti hanno lume nell’intelletto, e gentilezza nel cuore. M’increscerebbe che quest’uomo fosse costretto di allontanarsi da questo paese per più lungo tempo di quel che deve, perchè veramente sarebbe per noi una disgrazia.Vi do un bacio su la fronte ove sta impressa tanta nobiltà di sentire, ed aspetto con impazienza di rivedervi.

Vostro serv.re ed amico

Dionisio Salamon

P.S. Si mormorò che poteste venir qui nel loco di M. Vi so ben dire che glianimi tutti s’apersero alla consolazione.

A Sua Eccellenza il Nob. Lord Co: di Guilford, Corfù

2.

Egregio amico!

Vi scrivo queste due righe per sapere novella della vostra salute, e per mostrarvi il desiderio che sento di rivedervi. S’erano sparse su la vostra salute delle voci sinistre, e non so dirvi l’inquietudine che mi diedero. Guardavo quel povero vino bianco un po’ di traverso ogni volta che gli passavo d’avanti nel sospetto ch’io me lo dovessi bere lungi dalla compania vostra, e mi pareva che dovesse esser già guasto. Ma venite presto che lo troverete sano sanissimo, e con quello faremo un viva al nostro buon Spiro il quale son certo che a quest’ora ne farà uno a noi con quel poco che glien’ho mandato. Verrete presto assai?

Son certo che avrete ricevuta la mia lettera. Intanto continuate a volermi bene, e mostratemelo col venire in casa mia più frequente dell’altra volta, perchè la casa mia ne farà feste molte.

Vostro aff.mo amico

Dionisio Salamon

All’Onorevolissimo Signore il Sig.r Conte di Guilford, etc. etc. etc., Corfù.

3.

Egregio amico!

22 Marzo 1825

Stamattina vennero colla cara vostra quei due giovani Irlandesi e mi tolsero il piacere di usare ad essi tutte quelle cortesie che può inspirarmi una vostra premura; perchè mi annunziarono che partono questa sera. Mi confortarono per altro col dirmi che presto tornerebbero al Zante, e che si farebbero da me vedere di nuovo. Ma voi che fate? Quanto aspettare si fa degli amici vostri qui in Zante! Io credevo a giorni d’avervi qua, e vedo nella vostra lettera che non muoverete che a Giugno. M’increscerebbe che ciò fosse a Giugno innoltrato perchè non mi troverete più: alla fine di Maggio vengo in Corfù per passare in Toscana, e quindi probabilmente in Francia: in ogni modo ci vedremo, e sarà con mio infinito piacere. Questa sera partono anche i fratelli del nostro Spiro, il quale da qualche tempo non mi scrive. L’ode in morte di Byron la manderò a stampare appena vedrò stampata l’altra sulla libertà la quale mi si annunzia sia stata tradotta in francese ed in inglese: ho veduto ancher su questo conto nel numero 399. del giornale «The London Littrary» un articolo in data 11 Settembre, ma intanto l’ode non l’ho veduta stampata. Mi fareste cosa sommamente grata se vi prendeste il disturbo di mandarmi a primo incontro l’opera del Signor Like (così credo che si scriva, si pronuncia Laik) sui dialetti del Greco moderno, che so esistere in Corfù, ed io lo manderei indietro al più presto possibile.

Vi prego di continuare ad amarmi come so e come mi dicon tutti che mi amate ed io non cesserò di dirmi sempre

Vostro affetuosissimo amico e servitore obb.mo

Dionisio Salamon

P.S. A voce risponderñ alla vostra del 18 decembre 1824.

A Monsieur Mons. le Comte de Guilford, Corfù.

4.

[1825]

Egregio amico,

Vi ringrazio delle cure che vi siete prese per trovarmi il libro che vi chiedevo. Mi disse il Micarelli che non potendo mandarmi quell’unica copia che è in Corfù perchè è di ragion pubblica, volevate scriver a Londra perchè vi venisse. Fate di meno perchè non arriverebbe a tempo, mentre io fra un mese non sarò più in Zante. Il nostro Grassetti sta qui aspettando una risposta assoluta sull’affare che sapete. Qualunque sia la risposta che ci darete non si desidera se non o un Si o un No perchè lo straniero che onora questi paesi colla sapienza possa prender misure. Certo che se la cosa non avesse luogo io credo che sia disgrazia massima per quell’Università.

Addio. Credetemi sempre

Vostro aff.mo amico e sertvitore

Dionisio Salamon

To the Right Honorable, the Earl of Guilford etc. etc. etc., Corfù.

D. Salamon

5.

Egregio amico!

Zante 8 decembre 1826.

È tempo molto che noi desideriamo di vedervi in queste parti, e ringraziarvi tutti a viva voce delle cure paterne e generose che vi prendete per la nostra povera gioventù, ma voi ci lasciate col solo desiderio, il che veramente è troppo poco. Ed io particolarmente avevo speranza quest’anno almeno di abbracciarvi, per compensarmi dell’inquietudine che mi avete cagionato coi pericoli che avete corsi e fare con tutta l’anima il brindisi alla vostra salute che è cosa tanto necessaria a tanti. Ne io voglio dissimularvi che era mia mente di parlarvi in ultimo di cosa che assai mi pare che debba premervi come quella che riguarda la vostra Università, ed è questa: Veduta la necessità in cui siete di dare il carico di più d’una lezione a ciascun Professore, volevo proporvi per la Materia Medica un nostro Zantiotto, il quale e per le sue cognizioni scientifiche e per la santità de’suoi costumi è uno dei più egregi della Città. Egli è il Signor Dottor Giovanni Corcò della cui amicizia mi pregio. Ellenista fortissimo e fresco di studi che compì or saranno tre anni nelle Università d’Italia. Se crederete bene di servirvi dall’opera sua, vi assicuro che darete nuovo ornamento alla vostra Università, ed io ne sarò lietissimo. – Ma intanto potrò io avere da voi speranza di vedervi? Sarà per me quel giorno una vera festa, allegra come quando io ero fanciullo era per me il dì di Natale, il Capo d’anno, e simili. In ogni modo non vi dimendicate di chi tanto vi ama ed ammira le vostre virtù, e desidera che gli diate occasione di mostrarvisi

Aff.mo amico,

Dionisio Salamon

All’Ottimo Sig.r Conte di Guilford, Corfù

6.

[Μάρτιος 1827]

Egregio amico!

Se vi ho mai pregato (e vi ho certo pregato più d’una volta) che mi siate cortese dell’opera vostra, è questa volta che vi prego quanto so e posso: se non che si può meglio interessare il conte di Guilford che coll’annunziargli che si tratta di fare del bene? –Il professor Canella appena giunto al Zante ebbe ordine di partire dopo pochi giorni. Quest’ordine toglie a lui l’occasione di una non indifferente fortuna, ed al paese un vantaggio non ordinario; perocchè non pochi padri di famiglia dei più significanti lo pregano di voler educare i loro figli. Egli intanto per ubbidire agli ordini superiori si pressava a partire, e manda nello stesso tempo una Memoria al Generale, perchè gli conceda di ritornare, offerendo qualunque garanzia per la sua buona condotta essendoche ciascuno di noi è prontissimo a rispondere del fatto suo. Egli è giovine di grande ingegno e di più gran cuore, ed è carissimo al mio cuore per un altro motivo, ed è questo, che fa quanti mi parlarono con rispetto ed entusiasmo del vostro nome, egli si distinse fra i primi con un calore da inspirato. Vi scongiuro per quelle tante virtù che vi distinguono, per l’amore che portavate al vostro genitore, dite una parola al Generale, perchè il nostro paese non resti privo di questo bene, ed egli il bravo straniero, non resti privo delle tante utilità che gli vengono qui offerte, colle quali il buon giovine desidera di alleviare la vecchiaia d’una madre che ama assai. Egli vi sarà grato finchè vive, ed io pure, e ce la goderemo tutt’e due a parlare di voi e fare a chi più ne dice. Credetemi sempre

vostro aff.mo amico

Dionisio Salamon

Η απάντηση του Γκίλφορντ:

Corfu 24 Marzo 1827

Amico Carissimo

Avevo gia parlato al Eccel. prima della partenza del Canella colla speranza di far rivocar l’ordine d’alontanarlo, ma trovato cosi poca disposizione in favor suo, che sarebbe inutile ch’io ritornassi a domandar quella grazia. Egli dev’essere gia partito per Napoli di Romania, dove, per altro, credo che non resterà molto non sapenndo il Greco. Mi avete fatto sperare ch’io vi vedrei qui questa primavera nel passar in Italia. In vece di questo io vi vedrò a cio che spero tra poche settimane in Zante, se come si dice, si stabilisse il Batello a vapore di nuovo. Ho veduto questa mattina i vostri Legislatori, Comuto, Roma e Melissinò, e abbiamo parlato molto di voi. Vorrei per altro avervi presente.

Addio, caro amico, vi abraccio da vero cuore, e mi contesto

tutte vostre Affezi

(segnato) Cte di Guilford

Al nobile Signore

Il Sigr Cte Salomon

in Zante